گروه مطالعات علم و فناوری مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در چهارمین جلسه از مجموعه نشست‌های خود که به صورت مجازی برگزار شد، میزبان دو نفر از صاحب‌نظران علم اطلاعات و حوزه کتابداری بود. در این نشست که روز سه‌شنبه هشتم مهرماه برگزار شد، دکتر محمد زره‌ساز، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی با عنوان «نقش کتابخانه‌ها در قشربندی اجتماعی جامعه علمی» و دکتر مهرناز خراسانچی، عضو هیئت مدیره انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران و پژوهشگر حوزه کتابخانه‌های عمومی در خصوص «جایگاه اجتماعی کتابخانه‌ها در انقلاب صنعتی چهارم» سخنرانی‌ کردند. دکتر زره‌ساز در ابتدای سخنرانی خود در تعریف مفهوم قشربندی گفت: این مفهوم که از زمین‌شناسی نشأت گرفته است به معنای دسته‌بندی ترتیبی انسان‌ها بر اساس تمایزات در وضعیت‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و به عبارت دیگر رتبه بندی افراد برحسب شمار کیفیت‌های مطلوبی است که به صورت مشترک دارا هستند. از جمله ویژگی‌های شکل‌دهنده قشربندی اجتماعی، جنسیت، سن، ثروت و مقام سیاسی، اعتقاد دینی، درجه نظامی و موقعیت دانشی یا رتبه دانشگاهی است. وی در ادامه با اشاره به تعریف جامعه‌شناسی علم به‌عنوان رشته‌ای از جامعه شناسی که روابط متقابل میان علم و جامعه را مورد بررسی قرار می‌دهد، اظهار داشت: نحوه تأثیرگذاری علم بر ارزش‌ها، آموزش و پرورش، ساخت طبقاتی، شیوه زندگی، تصمیم‌گیری‌های سیاسی و شیوه نگرش به جهان و همچنین نحوه اثرگذاری جامعه بر رشد و توسعه علم از موضوعاتی است که در حوزه جامعه‌شناسی علم بررسی می‌شود. دکتر زره‌ساز در خصوص قشربندی اجتماعی در علم گفت: در این قشربندی، وضعیت نابرابر اعضای جامعه علمی در پیشبرد علم، بهره‌مندی از امتیازات، پاداش‌ها و منابع مورد نیاز برای کارهای پژوهشی مورد توجه قرار می‌گیرد. در جامعه علمی شاید بیش از هر حوزه دیگر شاهد لیاقت سالاری هستیم و علاوه بر افراد، گروه‌ها، آزمایشگاه‌ها، مؤسسه‌ها، دانشگاه‌ها، مجله‌ها، رشته‌ها، تخصص‌ها، تئوری‌ها و روش‌ها هم مورد ارزیابی و رتبه‌بندی قرار می‌گیرند. وی با اشاره به این که اغلب معیارهایی که برای رتبه‌بندی افراد در جامعه علمی استفاده می‌شود مانند تعداد و کیفیت انتشارات علمی و شمارش استنادها بر مبنای فضای انتشاراتی و کتابخانه‌ای شکل گرفته‌اند گفت: کتابخانه‌ها با کمک به برجسته‌سازی افکار و آراء و افزایش احتمال دیده‌ شدن و استناد به آنها و همچنین نگهداری، حفاظت و سازماندهی دانش بشری، تهیه منابع و پایگاه‌های مرجع (نظیر کتابشناسی‌ها، مقاله‌نامه‌ها، نمایه‌نامه‌ها، چکیده‌نامه‌ها، استنادنامه‌ها و پایگاه‌های استنادی)، فراهم کردن زمینه دسترسی آزادانه و اشاعه دانش مضبوط، فراهم کردن زمینه ارزیابی‌های علم سنجی از طریق تهیه منابع و ابزارهای مورد نیاز و فراهم کردن فضایی مناسب برای توسعه انتشارات و تولیدات علمی به قشربندی اجتماعی جامعه علمی کمک می‌کنند. عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی در پایان با بیان این که کتابخانه در طول تاریخ همواره فضایی دلپذیر برای برای عالمان و پناهی برای دانشمندان و پژوهشگران بوده از کم توجهی‌ها به جایگاه کتابخانه‌ها در روزگار حاضر ابراز تأسف کرد و گفت: عدم نگاه راهبردی به کتابخانه و نقش و خدمات آن باعث شده کتابخانه‌های کشور با مشکلات متعددی مواجه باشند که ضربه این کم کاری در بحث کتابخانه ها را متأسفانه نسل بعد خواهند خورد. در ادامه این نشست، دکتر مهرناز خراسانچی در سخنرانی خود با عنوان «جایگاه اجتماعی کتابخانه‌ها در انقلاب صنعتی چهارم» با مروری بر سیر تغییر و تحول کتابخانه‌ها از انقلاب صنعتی اول (حدود سال‌های ۱۷۶۰ تا ۱۸۶۰ میلادی) تا انقلاب صنعتی چهارم (۲۰۰۸ تا ۲۰۳۰) با تمرکز بر کتابخانه‌های عمومی به ضرورت بازتعریف مفهوم کتابخانه عمومی و اولویت‌های کتابخانه‌ها در این بازتعریف پرداخت. وی در نگاهی اجمالی به سیر مباحث مطرح در خصوص جایگاه اجتماعی کتابخانه‌ها گفت: «شیالی رامامریتا رانگاناتان» که به عنوان «پدر کتابداری نوین» شناخته می‌شود در سال ۱۳۳۶ از کتابخانه به عنوان یک «اندام‌واره زنده و پویا» یاد کرده است. «دکتر نوش‌آفرین انصاری» هم در سال ۱۳۴۹ از کتابخانه عمومی به‌عنوان «نهاد اجتماعی» یاد کرده است. «کارن فیشر» در سال ۱۳۸۶ بحث «کتابخانه به‌مثابه مکان» را مطرح کرده و بالاخره «دیوید واینبرگر» در ۱۳۹۱ کتابخانه را به‌مثابه «پلت‌فرم» تعبیر کرده است. دکتر خراسانچی با تأکید بر این که در کتابخانه به معنای امروزی مخاطبان هم باید در تهیه محتوا مشارکت داشته باشند، اظهار داشت: دو معیار در این زمینه مطرح شده که «دسترس پذیری اطلاعات در همه جا» و «دانش رو به گسترش» است و من معیار سومی را اضافه می‌کنم که «داشتن مشارکت هم‌افزا» است. وی با اشاره به یک تقسیم‌بندی که با رویکرد فناورانه (جبرگرایی فناوری) در مورد کتابخانه‌ها انجام شده گفت: براساس این تقسیم‌بندی در فاصله سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ که مقارن با وب ۰-۱ (ظهور وب و استاندارد و خدمات P2P) است دوره کتابخانه‌های ۱.۰ با محوریت سازماندهی اطلاعات است. سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ هم که مقارن با وب ۲.۰ ( ظهور شبکه‌های اجتماعی، نرم افزارهای وبی و ویکی‌پدیا) است، دوره کتابخانه ۲.۰ (کتابخانه به‌مثابه مکان) است. دکتر خراسانچی تصریح کرد: فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ که مقارن با وب ۳.۰ (وب معنایی، داده‌های بزرگ، سرویس‌های ابری و رسانه‌های اجتماعی) است، دوره کتابخانه ۳.۰ (سازمان داده محور) و سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ که مقارن با وب ۴.۰ (وب هوشمند، پردازش زبان طبیعی، پلت‌فرم‌های تولید محتوا و دسترسی‌های باز) است به‌عنوان دوره کتابخانه ۴.۰ (کتابخانه به‌مثابه پلت‌فرم) تقسیم بندی شده است. این پژوهشگر حوزه کتابخانه‌های عمومی با بیان این که در تقسیم‌بندی مذکور، نسل‌های قبلی کتابخانه‌ها نادیده گرفته شده به تقسیم‌بندی دیگری از کتابخانه‌ها براساس انقلابات صنعتی پرداخت و گفت: در سال ۱۸۵۲ مقارن با انقلاب صنعتی اول، نخستین کتابخانه عمومی راه اندازی شد و پس از آن در خلال قرن ۱۸ و ۱۹ در اثر تحولات اجتماعی ناشی از انقلاب صنعتی شاهد ایجاد و توسعه کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان یکی از نهادهای اجتماعی در اروپا و آمریکا بودیم. این دوره به‌عنوان دوره کتابخانه‌های ۱.۰ شناخته می‌شود. پس از آن با وقوع انقلاب صنعتی دوم و تغییرات اجتماعی ناشی از آن شاهد تصویب قانون کتابخانه‌های عمومی در بریتانیا و رشد مجموعه کتابخانه‌های عمومی در دنیا بودیم. وی خاطرنشان کرد: در این دوره که به‌عنوان دوره کتابخانه‌های‌ ۲.۰ شناخته می‌شود در فاصله سال‌های ۱۸۷۰ تا ۱۸۹۰ شاهد ظهور رده‌بندی‌‌های عمده کتابخانه‌ای به همراه قواعد فهرست نویسی به‌منظور یکدستی اطلاعات در کتابخانه‌های دنیا به خصوص کتابخانه‌های عمومی هستیم. در این دوره تمرکز کتابداران بر نظام‌مند کردن کتابخانه بود و کتابخانه‌ها بیشتر مرکز گردآوری و سازماندهی منابع بودند. مجموعه‌سازی و سیستماتیک شدن اطلاعات کتابشناسی و در نهایت امانت منابع مخاطبان از مهمترین دغدغه‌های کتابداران این دوره بود. دکتر خراسانچی درباره کتابخانه‌های ۳.۰ که مقارن با انقلاب صنعتی سوم و ظهور نسل اول و دوم وب بود گفت: تولد وب، سبب تغییرات چشمگیری در حوزه‌ اطلاعات و انتشار آن شد بدیهی است که چنین پدیده‌ای با سه ویژگی اصلی خود یعنی سرعت، گستردگی و تأثیر بر ساختارها، ارتباط مستقیم معنایی با کتابخانه‌ها داشته و تغییراتی را در کتابخانه‌ها ایجاد کرده و می‌کند. در این دوره بود که کتابخانه‌ها جایگاه اجتماعی خود را کسب کردند، منشور کتابخانه‌های عمومی منتشر شد و شاهد تقسیم بندی کتابخانه‌ها براساس رویکردهای فناورانه یا به عبارتی جبر‌گرایی فناوری بودیم. این در حالی است که کتابخانه‌ها بسیار پیش از این وجود داشته و کارکرد و خدمات آن‌ها متناسب با نیاز اجتماعی مرتباً تغییر کرده است. این فعال حوزه کتابخانه‌های عمومی در خصوص کتابخانه‌های ۴.۰ که همزمان با انقلاب صنعتی چهارم شاهد فعالیت آن هستیم گفت: با ظهور نوآوری‌های باز، اینترنت اشیاء، صنایع هوشمند و سیستم‌های فیزیکی سایبری خودسامانده در انقلاب صنعتی چهار، کتابخانه‌ها نیز دچار تحولی در تفکر و خدماتشان شده‌اند. طی دوره کتابخانه ۴، کتابخانه دیجیتال و استفاده از اپلیکیشن‌ها و فناوری‌های باز وارد عرصه کتابخانه‌های عمومی شده‌اند و تفکر پلت‌فرمی برای استمرار حیات اکوسیستمی و تغییر نگرش در مفهوم کتابخانه عمومی گام‌های اولیه‌اش را برداشته است. وی در ادامه بازتعریفی از مفهوم کتابخانه‌های عمومی پیشنهاد کرد که براساس آن کتابخانه عمومی به‌عنوان یک نهاد اجتماعی پویا با کارکردهای فرهنگی و خدمات تأثیرگذار، بستر مشارکت سازنده‌ای را برای تمامی ذینفعان درون سازمانی و برون سازمانی در یک فضای فیزیکی و سایبری فراهم می‌کند و در نقش یک مدیر جریان ارزش عمل می‌کند. در کتابخانه پلت‌فرمی ذینفعان تغییر نقش می‌دهند و در ایجاد اثر یا ارزش در سازمان سهیم هستند. یعنی اثر یا ارزش در اکوسیستمی از ذی‌نفعان و در تعامل آنها با هم ساخته می‌شود. در این بازتعریف سفری برای گذر از یک مرحله و رسیدن به مرحله بعد وجود دارد. این پژوهشگر حوزه کتابخانه‌های عمومی با بیان این که با تعریف پیشنهادی، اولویت‌های کتابخانه پلت‌فرمی هم تغییر می‌کند، گفت: با این بازتعریف، همنواسازی منابع در مقایسه با کنترل منابع در کتابخانه و تقویت تعامل بیرونی در مقایسه با بهینه سازی درونی کتابخانه در اولویت قرار می‌گیرد. اولویت ارزش اکوسیستم در مقایسه با ارزش کاربران در کتابخانه و اولویت گسترش و آسان سازی دسترسی مخاطبان در مقایسه با دسترسی به منابع کتابخانه از دیگر تغییرات بنیادی کتابخانه‌ها براساس تعریف جدید است.