به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی، نشست نقد و بررسی کتاب «سیاست‌گذاری مسئولیت اجتماعی دانشگاه» به همت پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم با حضور محمد مهدی ذوالفقارزاده، معصومه چم آسمانی مولفان این کتاب و مریم شعبان به عنوان منتقد و احمد ملکوتی دبیر نشست برگزار شد.
دکتر ذوالفقارزاده: مسئولیت اجتماعی دانشگاه یکی از حوزههای خطیر و مهمی است که کمتر به آن پرداخته شده است. در مجامع و سخنرانی‌ها درباره آن صحبت می‌شود اما به لحاظ عملی و عینی دچار ضعف و نقصان هستیم، هدف اصلی این کتاب هم درواقع همین بوده که به سمت عمل و کاربرد و اجرا برویم. نگاه کتاب بیشتر معطوف به کاربرد و بعد عملی مسئولیت اجتماعی است. در دوسطح آن را تعریف کردیم، سطح سیاستی و مدیریتی به این معنی که ما چه سیاستی را در نظر بگیریم که عرصه مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان رونق بگیرد. دسته دیگر هم دسته‌ای که خود دانشگاهیان در فضای خود دانشگاه در کل دنیا به آن می‌پردازند. که مصادیق عینی مسئولیت اجتماعی محسوب می‌شود.
ملکوتی: آیا در حوزه مسئولیت اجتماعی در ایران آنقدر ادبیات تولید کردیم که بتوانیم وارد عمل بشویم؟ یا این که باید بیشتر از نظری تولید داشته باشیم تا بین مدیران‌مان تصویر و تصور درست‌تری ایجاد شود و بعد به سراغ سیاست‌گذاری برویم؟
دکتر معصومه چم آسمانی: بررسی‌ها و تحقیقاتی که در این کتاب انجام دادیم نشان داد که هر چند به این موضوع پرداخته شده است اما آنچنان که باید و شاید به خود مفهوم مسئولیت اجتماعی دانشگاه پرداخته نشده است. شاید مقدماتی درباره آن گفته شده است. این مفهوم آنچنان باز نشده که چه ابعادی را در بر میگیرد. معمولا خیلی کلی ارائه شده است و وقتی بخواهیم این مفهوم را در دانشگاه‌ها جا بندازیم فرد سیاستگذار نمی‌تواند یک تعریف منسجم و هماهنگی داشته باشد که بتواند از طریق آن این مفهوم را در بین دانشگاهیان جا بندازد و درواقع می‌توان گفت آنطور که باید و شاید هم به لحاظ نظری و هم به لحاظ عملی به این مفهوم پرداخته نشده است.
ملکوتی: با توجه به اینکه هنوز از لحاظ نظری ادبیات کافی را نداریم فکر می‌کنید بخش نظری این کتاب می‌تواند به ما کمک کند؟
دکتر مریم شعبان: ما در این حوزه منابع خیلی زیادی نداریم و محدود است. آنچه از کتاب و مقاله‌ها می‌بینیم بیشتر معطوف به مفهوم مسئولیت دانشگاه است. شاید در فضای ایران مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها بیشتر است تا مسئولیت اجتماعی دانشگاه. اما اینکه ما ابتدا بیاییم و چندین سال به مفهوم بپردازیم و بعد به عمل بپردازیم این درست نیست. چون عرصه عمل و نظر جدای از هم نیستند. یک مفهوم را وقتی در عمل درگیرش می‌شویم فضای معنای آن را هم می‌فهمیم و برایمان روشن می‌شود. یکی از مسائلی که در کتاب‌های این حوزه می‌بینیم این است که فضای مفهوم آن با چالش روبه رو می‌کنند. یعنی مفهوم را به تعریف‌هایی که افراد مختلف کرده‌اند محدود می‌کنند.
مسئولیت اجتماعی در فضای فرهنگی اجتماعی ایران چیست؟ دقیقا این مفهوم چه ابعاد و معنایی پیدا می‌کند؟ در این کتاب این تلاش را دیدم یعنی در عین اینکه تعریف‌های دانشمندان مختلف را می‌آورند یک تعریف می‌دهند که متناسب با ایران باشد. این می‌تواند یکی از توانمندی‌های یک سیاستگذار باشد چون نویسنده تجربه عمل در این زمینه دارد و این نشان می‌دهد که ایشان از تجربه عملی دارد صحبت می‌کند. یعنی قرار نیست ما ابتدا از نظر وارد عمل بشویم به همین خاطر وقتی این کتاب را می‌خواندم حس کردم که می‌تواند مقدمه‌ای برای سیاست‌گذاری‌های بعدی باشد.
ملکوتی: تعریفتان از مسئولیت اجتماعی با توجه به تجربه زیسته‌تان چه بود؟
دکتر ذوالفقاری: یک تعریف علمی و آکادمیک است. اگر بخواهم مسئولیت اجتماعی را در یک واژه بگویم که ماهیت اصلی مسئولیت اجتماعی چیست؟ می‌گویم که جنبه داوطلبانه بودن فعالیت عنصر دانشگاهی است که طبیعتا در تعامل با محیط اتفاق می‌افتد. یعنی می‌تواند مصداق درونی هم داشته باشد اما عمدتا آن چیزی که از مسئولیت اجتماعی در قبال جامعه از آن یاد می‌کنیم. البته وجه دواطلبانه بودن و جوشش از درون و انگیزه درونی در آن غلبه داشته باشد و حاکم باشد نه اینکه اگر فعالیتی انجام شد و مابه‌ازایی هم برای آن تعریف شد آن را از دایره مسئولیت اجتماعی بیرون بیندازیم. اما آن چیزی که حاکم است و آن را از پژوهش و آموزش متمایز می‌کند جنبه داوطلبانه بودن است. مثلا مشکلی، نیازی در محیط جامعه دیده می‌شود آن عنصر دانشگاهی احساس مسئولیت می‌کند برای رفع آن که ممکن است از زمینه تخصصی‌اش استفاده کند یا نکند. لزومی ندارد که حتما یک فعالیت متخصصانه باشد. هر چند اولویت با آن است. هدفش هم این است که آرامش و آسایش در جامعه‌اش با تلاشی که می‌کند ایجاد کند. یعنی آن جنبه‌ای که در ذات معلمی نهفته است که فرد چگونه حاضر است عزمش را جزم کند که آنچه در درون دارد را عرضه کند ولو اینکه برای مابه‌ازای کار چرتکه نیندازد. فقط هدفش رفع آن مسئله باشد. همان روح معلمی که حاکم است که در آخر کتاب به صفت جوانمردی اشاره کرده‌ام و گفته‌ام که این صفت جوانمردی صفت نهفته در ایرانیان است. این روحیه جوانمردی و داوطلبانه بودن و روحیه معلمی در مصادیق و عینیت‌های مختلف را برای رفع نیازهای جامعه مسئولیت اجتماعی می‌گوییم.
ملکوتی: تصویر و تصوری که شما از مسئولیت اجتماعی در وادی نظر داشتید را لطف کنید توضیح دهید.
دکتر چم آسمانی: ما براساس تعاریفی که داشتیم و در منابع در جستجوی این بودیم که مسئولیت اجتماعی دانشگاه به چه شکلی تعریف شده است. ابتدا اولین تعریف را ما براساس تعریف سازمان استاندارد بین‌المللی داریم که مسئولیت اجتماعی را تعهد سازمان تعریف می‌کنند در قبال عملکردها و تصمیماتشان بر محیط زیست دارند. در تعریف عام هم می‌شود تعریف حرفه‌ای و اخلاقی یک سازمان نسبت به ذی‌نفعانش، نسبت به جامعه پیرامونش بعد از بررسی تعاریف مختلف ما به یک تعریف رسیدیم که مطابق با استانداردهای دانشگاه‌های ایرانی و به تعبیری بومی‌سازی شده بود. مسئولیت اجتماعی یک نوع تعهد اخلاقی و حرفه‌ای دانشگاه است که براساس کارکردهای اصلی دانشگاه نسبت به نیازهای جامعه است. جامعه در اینجا منظور هم درون دانشگاه و هم بیرون دانشگاه است. یعنی ابتدا باید پاسخگوی نیازی دانشجویان باشد و بعد بر نیازهای جامعه محلی متمرکز شود و بعد منطقه و ...
ملکوتی: ساختار کتاب چگونه است آیا ساختار مناسبی دارد؟
دکتر شعبان: فصل‌بندی کتاب منطقی است. یعنی کاملا بر اساس اینکه تعریف مفهومی چیست؟ شاخص‌ها و ... تجربه‌های موجود چه هستند؟ بعد برای ایران چگونه می‌توان سیاست‌گذاری کرد؟ کاملا منطقی پیش رفته است و به لحاظ حجم هم هر فصل حجم منطقی دارد هر چند فکر می‌کنم روی تجارب ایرانی می‌توانست بیشتر تمرکز داشته باشد. اما آنچه که در این کتاب دیدم این بود که در پایان به سمت سیاست‌گذاری در ایران می‌رویم و فکر می‌کنم چارچوب کتاب حالت بازی دارد و جلد دومی هم خواهد داشت. انتظار داریم که جلد دوم با جزئیات بیشتری منتشر شود.
ملکوتی: در قسمت اول که نظریه‌ها بیان شده‌اند اگر نقدی یا نظری دارید بفرمایید.
دکتر شعبان: در این بخش تلاش نویسندگان این بوده که از مفاهیم موجود یک جمع‌بندی خوب انجام شود که این اتفاق افتاده است و تعریفی که ارائه می‌کنند موارد اخلاقی و حرفه‌ای بودن و همچنان دواطلبانه بودن را در نظر دارد. در بخش دوم یعنی ارائه شاخص‌ها، شاخص‌های قوی ارائه شده‌اند. اما شاخص‌هایی که درباره سیاست‌گذاری بوده شاید جای کار بیشتری دارد. به نظرم در بخش سیاست‌گذاری برای ایران می‌توان کار بیشتری انجام داد و انتظار من به عنوان خواننده از جلد دوم این کتاب که فرض را بر این بگیریم که منتشر می‌شود این است که این بخش تقویت شود.
ملکوتی: این کتاب چه خلاء‌ای را در این حوزه پر می‌کند؟
دکتر ذوالفقاری: صحبت از مسئولیت اجتماعی دانشگاه و اینکه باید در عرصه فرهنگی و اجتماعی این مقوله وارد شود نه اینکه تنها حرفش زده شود. این مقوله باید گنجانده شود. البته این امر نباید به صورت مهندسی‌وار باشد بلکه باید براساس ذات دانشگاه‌ها باشد. مثلا ما برای اینکه رتبه دانشگاه‌ها را بالا ببریم آنها را به ماشین‌های تولید مقاله تبدیل کردیم و درنهایت آسیب‌ها و فسادهای بسیار زیادی ایجاد کرده است. خلاء این بود که احساس کردیم باید مسئولیت اجتماعی دانشگاه فهمیده شود. برای این کار نیاز داشتیم که ببینیم در دنیا چه خبر است؟ در دو سویه آن یعنی یکی از سوی دانشگاه و دیگر از سوی سیاست‌گذاری‌ها است. یعنی یک فعالیت رفت و برگشت بین دانشگاه و ساختار مدیریتی است. اینها آن خلا اصلی است که ما دوست داشتیم با یک پژوهش به سمت آن برویم که در دنیا چه خبر است. مقدمه‌ای باشد که در ایران هم از آنها الهام بگیریم و تناسب با فضای ایران آنها را دنبال کنیم. این مطالعات ما را آماده کرده و نشان مسئولیت اجتماعی هم تدارک دیده شده و امیدواریم که بتواند شور و نشاط جدیدی را در فضای دانشگاه‌ها ایجاد کند. فقط تاکیدم این است که مبادا فرم بر محتوی غلبه کند.
ملکوتی: اگر این کتاب را گام اول بدانیم گام بعدی در چه فضای خواهد بود؟
جلد بعدی شاید نباشد اما شاید ویرایش و چاپ دوم داشته باشیم بهتر است. همین فضای ایران است. این امید را داریم که مصادیق عینی که میخواهیم بیاوریم خیلی بیشتر از این چیزی باشد که الان آمده است. و امیدواریم که این مصادیق اگر برابری با دنیا نمی‌کند اما به سمت آنها و نزدیک به آنها بشود.
ملکوتی: نقاط قوت این کتاب چیست؟
دکتر شعبان: از فضای تالیف فاصله گرفته و به عمل‌گرایی نزدیک شده است. یعنی عمل را هم ببینیم و آن‌چیزی که مطرح کردم که انتظار داریم که جلد دوم داشته باشد منظور این است که سطح نظر به عمل می‌آییم وارد سطح نهادمند شدن وارد می‌شویم. مهمترین مزیتش این است وارد عمل و سیاست‌گذاری شده است. که انتظار داریم در ادامه بحث نهادمندی شدن آن هم پیش بیاید.
ملکوتی: نکته پایانی
دکتر چم آسمانی: در این کتاب از اقدامات عینی به یک سری از سازمان‌های بین‌المللی و جهانی که به صورت شبکه‌ای فعالیت می‌کنند پرداخته است که متاسفانه ایران حضوری در این شبکه‌ها ندارد. جا دارد که به این دانشگاه‌ها و سازمان‌ها توجه شود. حتی این سازمان‌ها خودشان به دانشگاه‌ها کمک می‌کنند که در مسائل اجتماعی وارد شوند امیدوارم که ما در این زمینه‌ها هم وارد شویم و از این شبکه‌ها استفاده کنیم و عضوشان شویم چون به صورت پل بین جامعه و دانشگاه سازمان ها عمل می‌کنند.
ملکوتی: انتظارتان از مراکزی مانند پژوهشگاه مطالعات فرهنگی ، اجتماعی و تمدنی که در این زمینه فعالیت می‌کنند چیست؟ آیا فقط چاپ کتاب است یا فراتر از آن؟
خیلی خوب است که پژوهشگاه در عرصه ترویج گفتمان‌سازی این ماجرا کمک کند. یک ابزارش کتاب است و این در پژوهشگاه سابقه داشته است و پژوهشگاه در این زمینه پشرو بوده و دقیقا نقش بازوی فکری خودش را ایفا کرده است. پیشینیان کتاب‌ها را با دقت انتخاب کرده‌اند که خیلی ارزشمند است. نشست‌هایی برگزار شده که می‌تواند در قالب دانشگاه‌ها هم گسترش داده شود. یک نقش ناقد ناظر را ایفا کند، بتواند هشدارهای خوبی بدهد و راهکارهای خوب را ارائه کند.
|