همایش ملی «اخلاق، آموزش و پژوهش در فضای مجازی» ۲۶ مهرماه در موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد. دکتر رضا مهدی در ابتدای این نشست توضیحاتی درباره این همایش ارائه کرد و گفت: کمیته علمی همایش از ۱۵ نفر تشکیل شد و اهداف و محورهای همایش استخراج شد. همایش تا اول مهر ماه تمدید شد و بیش از ۵۰ درصد از مقالات دریافتی تا این تاریخ به دبیرخانه واصل شد و در نهایت این همایش امروز برگزار شد.
او با بیان اینکه ۱۲۰ مقاله به دبیرخانه رسیده ادامه داد: ۲۰ مقاله برای ارائه در این همایش ارزیابی و انتخاب شد. بسیاری از محققان ما در حوزه‌های اخلاق، دیجیتال، پژوهش و ... کم کار کرده‌اند و به همین دلیل مقالات کمتری به دست ما رسیده است.
دکتر سید علی اکبر صفوی استاد دانشگاه شیراز در بخش دیگری از این نشست سخنرانی خود با موضوع یادگیری الکترونیکی و چالش‌های اخلاق حرفه‌ای را ارائه کرد و گفت: حوزه اخلاق بین‌رشته‌ای است. موضوع بحث من یادگیری الکترونیکی و ارتباط آن با موضوع اخلاق است. ما نیاز داریم جدای اینکه درباره آینده اندیشه کنیم با نورافکنی گذشته را هم بررسی کنیم. تمام مسئولان مرتبط در بحث اخلاق آکادمیک مؤثرند. ما وقتی می‌خواهیم ببینیم که معیارها چیست شناخت و آگاهی داشتن بسیار مهم است. ما تجربه دوران کرونا را داشتیم و می‌دانیم که در آن زمان یادگیری الکترونیکی بیشترین رشد را داشته اما بحث و اهمیت مباحث اخلاقی هم هر روز مهم‌تر شده است.
او ادامه داد: ما باید ببینیم چه قدر فضای مجازی و آموزش الکترونیکی را می‌شناسیم؟ من با تجاربی که داشتم می‌دانم که اکثر اساتید ۲۰ درصد هم یادگیری الکترونیکی آشنا نیستند. از سوی دیگر ساختارهای آموزش الکترونیکی در جامعه ما نیست. حال سؤال این است که آیا ما معیارهای تنظیم کیفیت و محتوا را به دانشگاه‌ها دادیم که بعد از آنها بخواهیم که در آموزش الکترونیکی آن را ارائه کنند یا خیر؟
این استاد دانشگاه گفت: ما وقتی درباره اخلاق آموزش حرف می‌زنیم باید سیستم حمایت از دانشجو، حمایت استاد، نظارت، ارزیابی و ... را در نظر بگیریم. در یک‌صد سال گذشته فناورهای امروز را با فناوری‌های گذشته مقایسه کنید و بعد ببینید ما از نظر سیستم آموزش در برابر تحولات فناوری کند و آهسته حرکت کردیم و اساساً پابه‌پا نیامدیم.
دکتر صفوی یادآور شد: درباره هوش مصنوعی گفته می‌شود که تا سال‌های آینده هوش مصنوعی حتی تا چشمان ما رسوخ می‌کند و از این طریق اطلاعات انتقال داده می‌شود. بنابراین ما تحولات اخلاق در آموزش الکترونیکی را باید با توجه به این حجم از پیشرفت در نظر بگیریم. باید درباره آموزش‌های مجازی ببینیم ۲۰ دانشگاه برتر دنیا چه کردند. این دانشگاه‌ها می‌گویند که باید تخصصی شدن علوم، بین‌المللی شدن، ظهور چند فرهنگی و ... را به عنوان چالش در نظر بگیریم و بعد بر این اساس با بحث اخلاق در آموزش الکترونیکی مواجه شویم.
دکتر لیلا فلاحتی دیگر سخنران این نشست درباره فروپاشی هژمونی آموزش و تشدید نابرابری‌ها در فرم‌های جدید سخن گفت و افزود: من روی اهمیت عدالت آموزشی به عنوان یکی از ابعاد عدالت اجتماعی متمرکز می‌شوم. در این باره هم رویکردهای متفاوتی وجود دارد اما مهم‌ترین آن برابری جنسیتی در فرصت‌های آموزشی است. نابرابری‌ها جنسیتی در آموزش هنوز در جهان هم مسئله است و در جنوب آسیا به دلیل ارتباط آن با تعصبات جنسیتی این موضوع شدت یافته است. کرونا هم شکل دیگری از نابرابری‌ها را رقم‌زده و باعث شده ۳۳ درصد افراد فقیر در جنوب آسیا باشند .
او ادامه داد: تجربه ایران به ما در این بار می‌گوید که ما دو شاخص حیاتی را در این باره داریم؛ نخستین آن مسئله دسترسی به آموزش در مقطع ابتدایی است که فراگیر است اما خروج در مقطع دبیرستان رخ می‌دهد. در سال ۹۸ نرخ ترک تحصیل در مقطع ابتدایی افزایش یافته و تا سال ۱۴۰۰ روند افزایشی ادامه داشته است. در این بازه روند ترک تحصیل برای دختران کمتر از پسران بوده و این روندها هشدار دهنده است. همچنین درباره سهم جمعیت و بازماندگان تحصیل در سال ۹۸ نیز باز می‌بینیم که پسران سهم بیشتری از دختران دارند. دانش آموزان بازمانده از تحصیل از سال ۹۸ تا ۱۴۰۰، ۶۸ هزار نفر بیشتر شدند و پسران بیشتر سهم دارند.
عضو هیئت‌علمی موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با بیان اینکه بعد از بحران کرونا ما تجربه تعطیلی مدارس را داشتیم در حالیکه هیچ کجای این دنیا این تجربه نبود یادآور شد: بعد از راه‌اندازی شاد هم بیش از سه میلیون دانش‌آموز به دلیل نداشتن تبلت یا اینترنت امکان دسترسی به شاد نداشتند. سپس واکسیناسیون انجام شد و بازگشایی مدارس صورت گرفت. اما خانواده‌های برخوردار باز به دلیل نگرانی از سلامتی از حضور فرزندانشان ممانعت می‌کردند. در این دوره اقتدار نظام آموزشی فروریخت و علی‌رغم افزایش معدل سطح آموزشی به‌شدت پایین بوده است.
او افزود: در کنکور سال ۹۹ به دلیل کرونا کیفیت آموزش کاهش یافت و بسیاری از دانش آموزان ازجمله ۴۶ درصد حاضر به انتخاب رشته نشدند. در کنکور ۱۴۰۰ انتظار می‌رفت مواجهه تفاوت داشته باشد اما در این دوره هم ۵۶۰ هزار داوطلب باز هم انتخاب رشته نکردند. بنابراین کلیشه‌های رایج در این باره زیر سؤال رفت. از سوی دیگر مسئله طبقاتی شدن آموزش نشان داد دانش آموزان از سطوح بالاتر ثروتی نتایج بهتری داشتند. این آموزش باعث شده سهم دولت در آموزش کاهش یابد و مدارس غیر انتقاعی افزایش یابد و آموزش از کالای عمومی به خصوصی تبدیل شده است.
فلاحتی در پایان گفت: کاهش اقتدار آموزشی، مشارکتی شدن آموزش خانواده‌ها با مدارس، امتناع معلمان از آموزش حضوری و ... باعث شده اقتدار آموزشی و هژمونی آموزش از بین برود.
دکتر حسین حسنی در ادامه این همایش مقاله خود را درباره کاربرد متاورس در آموزش عالی ارائه کرد و افزود: طی یک سال گذشته اصطلاح متاورس توسط بنیان‌گذار و مدیرعامل پلتفرم فیسبوک در دستور کار عمومی قرار گرفت. یادگیری و آموزش یکی از حوزه‌های اصلی کاربرد متاورس را تشکیل می‌دهد. آموزش عالی نیز همانند سایر حوزه‌ها از متاورس متأثر خواهد شد معرفی و کاربرد متاورس در آموزش و یادگیری و نیز آموزش عالی فرصت‌های بی‌نظیری را برای توسعه آموزش و دگرگونی اشکال سنتی آموزش از راه دور فراهم می‌کند؛ برای مثال، انتظار می‌رود متاورس محدودیت‌های گوناگون آموزش از راه دور دوبعدی از جمله احساس حضور غوطه‌ورانه را مرتفع کند گرچه این تحول حرکت از یونیورسیتی به متاورسیتی با چالش‌هایی نیز همراه خواهد بود. بنابراین مسئله اساسی من این است که متاورس چه نویدها و چالش‌هایی از جمله چالش‌های نوظهور را برای بخش آموزش در پی دارد؟
او با طرح این سؤال که متاورس چیست؟ عنوان کرد: متاورس یک جهان پساواقعیت، یک محیط چندکاربره نامحدود و پایدار است که واقعیت فیزیکی را با مجازی بودگی دیجیتال ترکیب می‌کند. متاورس مبتنی بر همگرایی فناوری‌هایی همانند واقعیت مجازی و واقعیت افزوده است که تعاملات چند حسی با محیط‌های مجازی، اشیاء دیجیتال و افراد را امکان‌پذیر می‌کند بنابراین، متاورس شامل یک وب متشکل از محیط‌های اجتماعی و شبکه‌ای به هم متصل شده غوطه ورانه در پلتفرم‌های چندکاربره پایدار است. متاورس ارتباط متجسد یکپارچه کاربران در زمان واقعی و نیز تعاملات پویا با مصنوعات دیجیتال را امکان‌پذیر می‌کند و دو ویژگی مهم متاورس حضور و تعامل است.
او با اشاره به محیط یادگیری دانشگاه در متاورس گفت: این محیط شامل محیط‌های مجازی آموزشی است که افراد در قالب آواتارها به وسیله حضور از راه دور با هم وارد تعامل برای یادگیری می‌شوند، گویی که در محیط واقعی کلاس درس حضور دارند متاورس به روش‌های گوناگون سبب تغییر آموزش برخط می‌شود که از جمله آنها می‌توان به وارد کردن محیط‌های یادگیری آنلاین به زندگی اشاره کرد. یادگیرندگان می‌توانند کلاس‌های درس را بر اساس نیازهای آموزشی خود در هرجا که هستند ایجاد کنند. همچنین آواتارها به یادگیرندگان امکان می‌دهند تا با اشیاء واقع‌گرایانه تعامل کنند و نظریه را به عمل تبدیل کنند. استفاده از آواتارها که نمایش واقعگرانه از یادگیرندگان ارائه می‌کنند، سبب افزایش میزان واقع‌گرایی کلاس درس مجازی می‌شود و درگیر شدن بیشتر یادگیرندگان در فرایند یادگیری را افزایش می‌دهد.
به گفته دکتر حسنی، یکی از مشکلات یادگیری آنلاین دشواری تعامل و ارتباط بوده است و فاصله فیزیکی سبب ایجاد احساس انزوا و تنهایی در میان یادگیرندگان و آموزگاران می‌شود. فراهم شدن امکان ایجاد اتاق‌ها در متاورس این امکان را فراهم می‌کند تا آنها بتوانند جلسات داخلی برگزار کنند و همین‌طور یادگیرندگان این امکان را دارند تا اتاق‌هایی برای مطالعه ایجاد کنند تا با هم همکاری کنند، با هم مطالعه کنند و تجربه اجتماعی داشته باشند. استفاده از آواتارها سبب می‌شود تا افراد از طریق مشاهده یکدیگر، اشتراک‌گذاری آسان فایل‌ها و تعامل با اشیاء مشابه با هم ارتباط برقرار کنند که این موارد در ارتقاء تجربه یادگیری مؤثر است.
این مدرس دانشگاه با اشاره به چالش‌های متاورس و آموزش عالی گفت: فقدان حس لامسه بین معلمان و یادگیرندگان؛ امکان ایجاد مشکل ارتباطی به دلیل تفاوت‌های ابزارهایی که یادگیرندگان استفاده می‌کنند؛ امکان ایجاد عادت‌های جدید در میان یادگیرندگان که بر فرهنگ و روابط در دنیای واقعی تأثیر می‌گذارد؛ و امکان تأثیرپذیری از دیگران در کنش‌ها و رفتارهای یادگیری به دلیل منطق حاکم بر این فضا برای بازنمایی تصویر بی‌نقص از خود از جمله این چالش‌هاست. از دانشجویان و یادگیرندگان انتظار می‌رود تا محتوای خود را در کلاس درس به اشتراک بگذارند. باقی ماندن محتوا در کلاس درس می‌تواند تهدید نقض محرمانگی محتوا و نقض حق مالکیت را در پی داشته باشد.
او با اشاره به اینکه عمده‌ترین چالش‌هایی را که برای توسعه متاورس در آموزش از راه دور شناسایی کرده‌اند، معضل دسترسی به ویژه در کشورهایی است که از نظر زیرساخت فنی توسعه‌نیافته‌اند و نیز بحث تفاوت‌های ابزارهای فناورانه است عنوان کرد: اضافه بار شناختی در محیط‌های غوطه‌ورانه که می‌تواند درک و فهم را با دشواری مواجه کند؛ موضوع دیگر دسترسی است زیرا در حال حاضر فناوری‌های مرتبط در دسترس بسیاری از افراد قرار ندارند؛ به دلیل هزینه زیاد تجهیزات مورد نیاز این امکانات برای همه افراد قابل تهیه نیست؛ موضوع دیگر حریم خصوصی و ایمنی است. به دلیل اینکه فناوری‌های مرتبط با واقعیت افزوده و مجازی توسط شرکت‌هایی تولید می‌شود که مدل کسب و کار آنها مبتنی بر گردآوری داده‌هاست، این فناوری‌ها به طور بالقوه می‌توانند تمام عواطف و حرکت‌های افراد را ثبت و ضبط کنند که این موضوع می‌تواند خطر افشای اطلاعات حساس در مورد آنها را در پی داشته باشد. نقض حریم خصوصی، رفتار قلدرمآبانه، فریب و نابرابری آموزشی همچنین یک مسئله دیگر توانایی آواتارها برای بازنمایی آگاهی انسانی در متاورس است برای مثال هنگام پرسش از یک آواتار درواقع چه کسی مورد پرسش قرار می‌گیرد، خود آواتار و یا فرد واقعی که در پس آن قرار دارد؟ یعنی اینکه کنش‌ها و رفتار فرد منبعث از فردی واقعی است و یا اینکه فردی واقعی نقش جدیدی را به یک آواتار می‌دهد؟ که پاسخ به این معضلات در محیط‌های آموزشی متاورس می‌تواند شامل راه‌حل‌های فناورانه و نیز سیاست‌گذارانه باشد.
به گفته این مدرس ارتباطات، توسعه متاورس، که البته به نظر می‌رسد تحقق واقعی نسخه‌ای از آن که توسط مدیر شرکت متا عرضه شد حداقل یک دهه زمان نیاز داشته باشد، می‌تواند بخش آموزش، به طور کلی و آموزش عالی را به طور خاص، با تحولات اساسی مواجه کند.
او با بیان اینکه طی دهه‌های گذشته توسعه یادگیری الکترونیک و آنلاین بیشتر به شکل دوبعدی و مبتنی بر صفحه نمایش بوده است افزود: یکی از معضلات اساسی این روش آموزش شبیه‌سازی کلاس دنیای واقعی و ایجاد تجربه حضور واقعی است بنابراین انتظار می‌رود توسعه فناوری‌های مرتبط با متاورس همچون واقعیت افزوده و واقعیت مجازی و یادگیری غوطه‌ورانه در کلاس‌های درس متاورسی در قالب آواتار تا حد زیادی این معضل را مرتفع کند.
دکتر حسنی در پایان گفت: برخی از چالش‌های اساسی و پایدار در نسبت میان فناوری‌های ارتباطی و افراد همچون مسئله دسترسی و استطاعت همگان برای تهیه ابزارهای ضروری، نابرابری میان مناطق مختلف جهان، مسئله ظرفیت‌های شناختی انسان برای دریافت و درک محتوا در جهان سه بعدی، نسبت میان آواتار و فرد یادگیرنده و توسعه امکان نقض حریم شخصی و داده‌های افراد به شکلی فراگیرتر و پیچیده‌تر توسط شرکت‌های ارائه کننده خدمات، مهم‌ترین چالش‌هایی هستند که در صورت متاورسی شدن آموزش و آموزش عالی به طور خاص می‌توان متصور شد.
دکتر طاهری کیا نیز در بخش دیگری از این نشست اظهار کرد: بعد از انقلاب ۵۷ دوگانه اندرونی و بیرونی شکل گرفت و حتی در معماری ایرانی نیز این فضا را می‌بینیم که دو فضای اندرونی و بیرونی را داشتیم. در دوران پهلوی‌ها می‌بینیم این فاصله در خانه‌ها کم می‌شود و مرزها در حال از بین رفتن است. بعد از انقلاب دوباره این تفکیک صورت می‌گیرد و این تفکیک‌های جنسیتی باعث شد بسیاری از فراغت‌ها دوباره در اندرونی خانه‌ها صورت گیرد.
او با اشاره به دوگانه روابط و ضوابط در اندرونی و بیرونی گفت: دانشگاه منحصربه‌فردترین فضای عمومی است که در آن اختلاط جنسیتی وجود دارند و این در تفاوت فاحشی با سیاست کلی هست بنابراین حراست از مسئله اخلاق اسلامی در دانشگاه بسیار مهم است.
به گفته این مدرس دانشگاه، در فضاهای اندرونی اختلاط جنسیتی رخ می‌دهد اما در دانشگاه‌ها این اختلاط مشکل به وجود می‌آورد. کرونا باعث شده که روابط و ضوابط بر اندرونی و بیرونی افراد تأثیر می‌گذارد. دیجیتالیزه شدن کلاس‌ها باعث شد کانال شنیداری، دیداری و صوت وارد خانه شود و مسائل خانه هم وارد بیرون شود. کنترل این کانال ها از همین جهت مهم است.
او ادامه داد: ما شاهد این هستیم که در کلاس‌های آموزشی نیم تنه افراد با پایین‌تنه‌هایشان فرق می‌کند. بالاتنه ضوابط است و پایین تنه چون دیده نمی‌شود می‌تواند مازاد باشد. پس ما جایی که رو به روی کانال‌های دیداری قرار می‌گیریم این اختلاط را می‌بینیم. از سوی دیگر محیطی از خانه باید نمایش داده می‌شد که متناسب با فضای آموزش باشد.
دکتر طاهری کیا با بیان اینکه در کلاس حضوری امکان مهندسی صدای استاد نیست اما در کانال شنیداری این امکان دست‌کاری وجود دارد و می‌توانیم صدای استاد را کم یا قطع کنیم توضیح داد: پس برای اولین بار دانشجو این حق را پیدا کرد که به حرف استاد گوش ندهد. اگر هم مباحث برای خانواده جذاب بود همگی می‌توانستند از مباحث استاد استفاده کنند.
او در پایان گفت: در دوران دیجیتالیزه شدن کلاس‌های درس ما با وجه مختلفی از اخلاق و وجوه آن مواج‌هایم. در این دوره دانشگاه وارد رخت خواب شد و همواره این سؤال بیشتر مطرح شد که آیا باید پرنسیب‌های اخلاقی در کلاس حضوری باید در کلاس مجازی هم رعایت کرد یا خیر.
دکتر یوسفی نیز در ادامه این نشست با بیان اینکه در هزاره سوم فناوری اطلاعات به عنوان عمده‌ترین محور تحول و توسعه در جهان منظور شده و دستاوردهای ناشی از آن نیز چنان با زندگی مردم عجین گردیده که بی‌توجهی به آن، اختلالی عظیم در جامعه، رفاه و آسایش مردم به وجود می‌آورد افزود: جامعه‌های مجازی با شکستن مرزهای جغرافیایی و فروریختن دیوارهای مرزی یک جامعه و فراتر رفتن از مرزهای جامعه خود و تعامل و ارتباط با جوامع گوناگون توانسته‌اند با فرهنگ آن جامعه ارتباط برقرار کنند و گاهی اوقات به تضعیف فرهنگی دیگر جوامع بپردازند و این یک نوع تهدید جدی برای فرهنگ و هویت یک جامعه محسوب می‌شود.
او با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین ویژگی جامعه مجازی انتشار اطلاعات و ورود بی هویت در آن است افزود: این آزادی و بی‌هویتی در صورتی که به درستی کنترل و مدیریت نشود می‌تواند به عنوان آسیب جدی مسائل فرهنگی و مذهبی در جوامع مجازی مطرح شود. از دیگر تهدیداتی که گسترش بدون نظارت فضای مجازی می‌تواند برای جامعه داشته باشد می‌توان به ایجاد تفرقه قومیتی، گسست میان نسلی، هتک حرمت و نقض حریم خصوصی افراد، شکل‌گیری ارتباط نامتعارف میان جوان‌ها و ... اشاره نمود.
به گفته دکتر یوسفی، به نظر می‌رسد - تاکنون - حریم افراد در مباحث سنتی بیشتر مورد توجه قرار گرفته باشد؛ اما اکنون و با وجود گسترش فناوری اطلاعات بسیاری از مفاهیم، رویه‌ها و سنت‌ها دستخوش تغییر شده، و به تناسب این تغییر باید اخلاق استفاده از فناوری اطلاعات نیز وجود داشته باشد؛ چرا که به مدد این فناوری‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی، اطلاعات دانشگاهیان در محیط‌های دانشگاهی و بین دانشگاهی به راحتی در دسترس است. با توجه به نقش فضای مجازی در توسعه جوامع، در جامعه ایران نیز به فناوری اطلاعات و ارتباطات اهمیت زیادی داده شده است؛ به ویژه در دانشگاه‌ها و آموزش عالی کشور که تقریباً تمامی استادان و دانشجویان و حتی کارکنان با اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در تماس بوده، و در فضای مجازی مشغول تعاملات علمی، پژوهشی و دانشگاهی و کاری هستند؛ اما از آنجا که اخلاق یکی از ارکان هر پژوهشی است، لازم است در تعاملات پژوهشی دانشگاهیان در فضای مجازی نیز اخلاق حاکم باشد.
او ادامه داد: بر این اساس، فناوری و گستره وسیع آن از یک سو و عدم نظارت و کنترل از سوی تولیدکنندگان فناوری با دسترسی آسان همگان به آن، مباحث جدیدی را در این حوزه پدید می‌آورد که - قبلاً در آموزش سنتی و حضوری مطرح نبودند. این مسائل، جریان آزاد ارتباطات الکترونیکی، فقدان فرهنگ‌سازی، عدم تعهد اخلاقی و فقدان جامع نظارتی، عدم کنترل در رابطه و تعامل ارتباطات و اطلاعات را حتی در دانشگاه نیز موجب شده است، لذا نقش مدیران و کاربران دانشگاهی فاقد اصول اخلاقی یا عدم پایبندی آنان به ارزش‌های اخلاقی و انسانی در سوءاستفاده‌های الکترونیکی بی‌تأثیر نیست؛ چه اینکه استراق سمع، سوءاستفاده از حریم افراد و سرک کشیدن در زندگی کاری مجازی دزدی و سرقت حقوق مالکیت فکری، ترویج و تبلیغ ضد ارزش‌ها را سبب می‌شود.
او با بیان اینکه تبیین معنایی فضای مجازی و آموزش‌های مجازی فضای مجازی دنیای وسیع و پیچیده‌ای است که گروه‌ها و افراد مختلف با گرایش‌ها، باورها و اعتقادات گوناگون در آن زندگی می‌کنند؛ از طرف دیگر، کلیدواژه زندگی در این فضا به اشتباه - به کار نرفته است؛ چرا که توأمان و همگام با دنیای واقعی و شاید بیشتر بر وجود آدمی و باورهایش اثر می‌گذارد توضیح داد: لذا فضای مجازی مکانی است که فرد می‌تواند فعالیت‌های دنیای واقعی خود را به آن وارد کند .
به گفته یوسفی، از خصوصیات بارز این فضا می‌توان به این موارد اشاره کرد: بی‌مکانی و از بین رفتن فاصله مکانی؛ بی‌زمانی؛ افزایش بی‌سابقه توان انسان‌ها برای مبادله و مراوده با یکدیگر و درنتیجه دگرگون‌سازی فرایند هویت‌یابی جمعی افراد.
این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه اخلاق علمی و حرفه‌ای شاخه‌ای از اخلاقیات در هر علم محسوب می‌شود، که انتظار می‌رود صاحب آن علم به این اخلاقیات و صفات آراسته باشد گفت: در دانشگاه‌ها نیز اخلاق حرفه‌ای حکم می‌کند دانشگاهیان - فارغ از قیدوبندهای قانونی مقید به رعایت برخی اصول باشند، و سرآمدی خود در جامعه را به ظهور برسانند؛ این صفات می‌تواند شامل عوامل متعددی شود
او ادامه داد: قوم‌نگاران و جامعه‌شناسان فرهنگی، فرهنگ را به مانند ظرف و بستری در نظر می‌گیرند که بر کلیه رفتارها و اعمال انسان در موقعیت‌های گوناگون تأثیر می‌گذارد. این تلقی از فرهنگ مرزهای تأثیرگذاری آن بر رفتار انسان را بسیار وسیع‌تر و عمیق‌تر می‌داند. بر این اساس فرهنگ یادگیری اصطلاحی است که به تأثیر فرهنگ بر فهم یادگیرنده از جهان، ظرفیت‌های شناختی و معرفتی او و تعامل وی با دنیای بیرون اشاره می‌کند. گرچه پژوهش‌های عمیق در زمینه فرهنگ یادگیری غالباً به دهه ۱۹۷۰ و بعد از آن مربوط می‌شود، لیکن مدت‌ها قبل ویگوتسکی در واکنش به نظریه رشد شناخت ذهنی پیاژه و ادعای او درباره جهان‌شمول بودن مراحل چهارگانه رشد ذهنی به طرح این موضوع پرداخت که یادگیری و تفکر، اساساً در فرهنگ، تاریخ و اجتماع هر فرد ریشه دارد و نمی‌توان مراحل رشد شناختی یکسانی را برای همگان تصور کرد.
یوسفی با بیان اینکه نظام تعلیم و تربیت در جوامع مختلف، نقشی اساسی را در رشد اخلاقی انسان‌ها به عهده دارد گفت: هرچند که نباید نقش خانواده، دوستان و سایر الگوهای اجتماعی را در این زمینه کمرنگ شمرد.از آنجاکه جریان باز اطلاعات در این نظام آموزشی، می‌تواند زمینه جرائم مختلف را ایجاد کند مطالعه ارزش‌های اخلاقی و اخلاق در آموزش عالی موضوعیت می‌یابد. براین اساس، در قرن حاضر نظام‌های تعلیم و تربیت و مؤسسات آموزشی مجازی به تدوین ضوابط و معیارهای اخلاقی همچون اخلاق استادان، اخلاق دانشجویان، اخلاق والدین، اخلاق مدیران و مشاوران آموزشی، اخلاق فناوری و غیره همت گمارده‌اند. از این رو، تمام دست‌اندرکاران و مراجعان نظام‌های آموزش از دور به منظور کاهش تهدیدها و ایجاد فرصت‌های مناسب برای فعالیت، باید همواره در خصوص اخلاقی بودن فعالیت‌های خود تأمل نمایند تا بتوانند الگوی مناسبی را به نمایش بگذارند و از این راه چالش‌های اخلاقی پیش روی نظام‌های آموزش از دور را به حداقل برسانند.
او در ادامه درباره هنجارهای اخلاقی حریم خصوصی در فضای مجازی دانشگاهیان توضیح داد: شخص دانشگاهی در فضای مجازی آموزش عالی و آموزش‌های دانشگاهی به عنوان عضو هیئت‌علمی، دانشجو و یا کارمند دارای حریم و حرمت است. بر این اساس، فضای مجازی در آموزش عالی جایی است که کاربران دانشگاهی با توجه به آزادی علمی- بدون قید و بندی - در آن مشغول کار هستند، و حتی برخی موارد مثل فیلتر بودن تارنماها و شبکه‌ها و یا هزینه‌ای بودن آنها نیز در دانشگاه مفهومی ندارد؛ لذا در چنین وضعیتی، اگر فرد دارای مؤلفه‌های اخلاقی نیکو و حسنه نباشد، می‌تواند در دام نفس گرفتار آید، و خواسته یا ناخواسته - حریم دیگران را نقض کرده و کرامت آنها را در فضای مجازی خدشه‌دار کند.
او در ادامه با بیان اینکه در مرحله طراحی و تولید برنامه درسی مجازی می‌توان با استفاده از قابلیت‌های متنوع این محیط، برنامه درسی غنی و باکیفیتی را برای یادگیرندگان تدارک دید اظهار کرد: در این مراحل می‌توان از امکانات چندرسانه‌ای، تنوع منابع اطلاعاتی، امکانات ارتباطی و شخصی‌سازی برای تهیه محتوای معتبر و باکیفیت، طراحی فعالیت‌های یادگیری متنوع و تدارک شیوه‌های تدریس و ارزشیابی یادگیرنده محور بهره گرفت. گرچه برای اطمینان از اثربخشی برنامه درسی باید تصمیم‌های دقیق و منطقی در مراحل طراحی و تولید تدارک دیده شود و در مرحله اجرا توسط معلم پیاده گردد، ولی معلم خوب می‌تواند برخی از نقص‌های برنامه درسی تدارک دیده‌شده را با تصمیم‌ها و اعمال فکورانه خود آنها را جبران کند.
دکتر یوسفی در ادامه درباره مصادیق غیراخلاقی در آموزش مجازی عنوان کرد: فراغت از دغدغه‌های اخلاقی و رشد فزاینده مسائل غیراخلاقی در حوزه آموزش، مباحث فراوانی را به وجود آورده و مانع کارآمدی و اثربخشی سازمان‌های آموزشی شده است و اساساً توجه به دغدغه‌های اخلاقی و عزم بر جلوگیری از مسائل غیراخلاقی منشأ نگرش و توجه به اخلاق آموزش است.
به گفته او، برخی از مصادیق غیراخلاقی رایج در حوزه آموزش الکترونیکی و مجازی عبارتند از: سرقت ادبی و نقض حقوق مالکیت فکری؛ ترویج و تبلیغ ضد ارزش‌ها؛ استراق سمع؛ افزایش فریبکاری؛ عدم پایبندی به امانت‌داری؛ تخریب رقبا از طریق تهمت و شایعه‌سازی و گسترش دروغ و تقلب.
یوسفی با بیان اینکه در جامعه اطلاعاتی، گردش و تبادل مؤثر اطلاعات، محور تصمیم‌گیری‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است گفت: در این جوامع رسالت‌ها و مأموریت‌های برخی از نهاده‌ای اجتماعی نظیر آموزش‌وپرورش و دانشگاه‌ها تفاوت عمده‌ای با گذشته پیدا کرده است. از همین رو برخی جوامع با بازاندیشی در رسالت‌ها، اهداف، برنامه درسی مدارس و شیوه‌های تربیت معلم بسترهای لازم برای پرورش مهارت‌هایی همچون توان تحلیل و نقد اطلاعات، یادگیری مداوم، تصمیم‌گیری در موقعیت‌های جدید و انعطاف‌پذیر، مهارت مدیریت، برنامه‌ریزی و حل مسئله را در شهروندان خود برای زندگی در جامعه اطلاعاتی فراهم نموده‌اند.
این دانشجوی دکتری تأکید کرد: بر این اساس، فضای مجازی آموزش عالی هم تهدید است و هم فرصت، که این مسئله تهدیدی علیه امنیت دانشگاه و خانواده‌های دانشگاهیان و فرد دانشگاهی به شمار می‌رود، و فرصتی برای رشد و تعالی فرد دانشگاهی، دانشگاه‌ها و کشور است. بنابراین، باید با دقت و ظرافت با این موضوع کنار آمد و همگام با پیشرفت فناوری‌های اطلاعاتی و رشد جوامع در حوزه مجازی، از ظرفیت‌های این حوزه برای رشد و توسعه و تعاملات دانشگاهی استفاده نمود، و با کژی‌ها و موارد مزاحم حریم افراد در فضای مجازی نیز با جدیت برخورد نمود؛ اما همیشه پیشگیری راحت‌تر از درمان است؛ لذا باید قبل از لزوم به برخورد قانونی، با فرهنگ‌سازی و گسترش اخلاقیات در فضای مجازی آموزش عالی و رعایت حریم دانشگاهیان در این فضا، زمینه‌های گسترش فضای مجازی را فراهم نمود، و دانشگاهیان به عنوان نماد دانشی جامعه به این فضایل آراسته گردند تا گرفتار رذایل فضای مجازی از جمله: سرقت ادبی، تقلب، استراق سمع، تبلیغ ضد ارزش‌ها، گسترش دروغ و تقلب، تهمت و افترا، سرک کشیدن به پروفایل و زندگی شخصی افراد و تخریب رقبا نشوند .
به گفته او، اگر اخلاقیات در فضای مجازی رعایت شود، می‌توان انتظار داشت که فردی بی‌حرمت نشود و حریم شخصی فردی دستخوش تاخت‌وتاز سایرین دانشگاهیان تأمین شده و صداقت، امانت، رازداری، تعهدپذیری و اعتماد میان جامعه دانشگاهی تبلور یابد. برای ارتقاء زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری اخلاقی حرفه‌ای ، امکانات و محیط باید برای غلبه بر موانع همکاری الکترونیکی بهبود یابد. علاوه بر این ، ایجاد فرهنگ‌سازمانی منحصر به فرد ، تقویت مشارکت‌ها، تقویت شبکه‌های اجتماعی با تأکید بر دیدگاه مشترک ، اهداف و مأموریت‌های دانشگاه ضروری است. بهبود اخلاق حرفه‌ای در آموزش مجازی پایدار به عوامل متعددی از جمله محتوا ، شاخص‌های زمینه‌ای ، سیاست‌ها و ساختارها بستگی دارد. درحالی‌که فرهنگ و ارزش‌ها نقش مهمی در ایجاد اخلاق در سازمان ایفا می‌کنند ، ایجاد محیطی دوستانه و انگیزه‌بخش ضروری است. علاوه بر این ، ساختار نقش مهمی در ایجاد ارزش‌های اخلاقی دارد.
دکتر رضا مهدی در ادامه این نشست به شش مسئله کلیدی رفتار و اخلاق مدرسان و دانشجویان در حوزه آموزش عالی مجازی در دوره دو ساله کرونا اشاره کرد و گفت: ترس از ابتلا به ویروس و مرگ (خطر جانی) برای حضور فیزیکی در کارگاه‌ها، آزمایشگاه‌ها و صحراها به عنوان مکمل آموزش مجازی؛ عدم حضور برخی از استادان در دفاتر و اتاق‌های کار اختصاصی در دانشکده، عدم انجام مؤثر، دقیق و منظم تکالیف یاددهی- یادگیری دیجیتال از سوی برخی کنشگران پداگوژی دانشگاهی، ورود به اشتغالات دیگر و عدم تمرکز کامل بر فرایند یاددهی- یادگیری؛ کم‌توجهی و بی‌میلی به تجهیز کامل ابزارهای سخت و نرم فضای دیجیتال و کسب دانش و مهارت کار با این ابزارها و تسلط بر این فضا و حساسیت کنشگران یادهی- یادگیری دیجیتال به جلوه‌های بصری و محیطی و کالم تعامل از این موارد است.
او گفت: برای اخلاقی‌تر‌شدن پداگوژی و فرایند یاددهی- یادگیری دیجیتال، همه‌کنشگران میدان آموزش عالی شامل سیاستگذاران، برنامه‌ریزان، مجریان، مدرسان، دانشجویان، کارفرمایان، ارائه‌دهندگان خدمات اینترنتی و خانواده‌ها در حل مسائل شش‌گانه به‌طور مستمر و فراگیر، مشارکت کنند.
سخنران پایانی این نشست دکتر صدرا خسروی بود که در بخش دیگری از این نشست با طرح این سؤال که چه چیزهایی معیارهای اخلاق در آموزش مجازی بوده است؟ به مواردی در آیین‌نامه‌های مختلف اشاره کرد و گفت: به‌طور مثال در آیین‌نامه موسسه آموزشی الکترونیکی ایرانیان این موارد آمده است: نظم و انضباط در انجام وظایف و حضور به موقع در دانشگاه را رعایت کنیم. از اختیارات و قدرت سازمانی، امکانات، تجهیزات و سرمایه‌های اداری و انسانی این دانشگاه حفاظت نموده و در استفاده مؤثر، صرفه‌جویی و ارتقای بهره‌وری آنها بکوشیم. روحیه انتقادپذیری داشته و نسبت به حفظ اسرار ذینفعان به ویژه دانشجویان کوشا باشیم. در محدوده وظایف شغلی، اطلاعات و راهنمایی‌های مناسب و لازم به دانشجویان و داوطلبان پذیرش در این مؤسسه آموزش عالی را ارائه نموده و اصل شفاف‌سازی و گره‌گشایی از مشکلات آنان را سرلوحه وظایف خویش قرار دهیم. ارزش‌های اخلاقی- اسلامی را در محیط کار گسترش داده و فضایی صمیمی همراه با خرد جمعی و مشارکت همگانی که در آن کرامت انسانی و شأن اجتماعی حاکم است را نهادینه نمائیم. در این دانشگاه خود را ملزم به استفاده از پوششی آراسته و تمیز، مناسب با محیط دانشگاهی و رعایت منطق در گفتار و عملکرد و رعایت فرهنگ عرف جامعه اسلامی می‌دانیم.
به گفته او، در مرکز آموزش مجازی و نیمه‌حضوری، موسسه IKI نیز مواردی چون خلوص نیت، سعه صدر و صدق در رفتار و گفتار ظاهر و پوششی آراسته عدل و انصاف؛ صداقت، صمیمیت، صراحت، شکیبایی و خوش‌رویی رازداری، خودداری از افشای اطلاعات و اسناد محرمانه و حفظ اسرار مراجعان پذیرش انتقادهای سازنده و مؤثر خودداری از مظاهر فساد اداری بیان شده است. منشور اخلاقی انضباطی استفاده از رده‌های مجازی دانشکده صنعت هواپیمایی کشوری نیز شامل مواردی چون رعایت نظم و ادب و قوانین کشور؛ پوشش مناسب در زمان تشکیل کلاس؛ اجتناب از انتشار اخبار غیر مرتبط؛ ارتباط با استاد فقط در زمان‌هایی که ایشان تعیین کرده‌اند.؛ عدم تجاوز به حریم شخصی اعضا و ارسال پیام ؛ استفاده از اینترنت با سرعت و کیفیت مناسب و اجتناب از هرگونه پرسش غیر مرتبط است.
دکتر خسروی با بیان اینکه اگر اخلاق را به عنوان گفتمان در نظر بگیریم می‌بینیم بر اساس بایدها و نبایدهاست عنوان کرد: ویژگی‌های گزاره اخلاقی نیز شامل مواردی چون لازم: تجویزی بودن؛ جهان‌شمولی؛ همگانی-آشکار بودن؛ عملی بودن ؛ نالازم: بی‌طرفان بودن؛ مشفقانه بودن؛ مطلق بودن و اولویت داشتن است.
|