دکتر حسینی‌مقدم، سرپرست میز تخصصی هوش مصنوعی: «میز تخصصی هوش مصنوعی با هدف پاسخگویی به چالش‌های پیش روی نهاد علم و جامعه در رویارویی با گسترش و نفوذ فناوری هوش مصنوعی طراحی و راه‌اندازی شده است.»
 به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم (پمفات) سرپرست میز تخصصی هوش مصنوعی پژوهشگاه افزایش درک عمومی از هوش مصنوعی، پیامدهای آن، پیشرفت‌ها و تأثیرات اجتماعی این فناوری از جمله اهداف راه‌اندازی این میز تخصصی معرفی کرد.
میز تخصص هوش مصنوعی یکی از ۵ میز تخصصی است که در پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی تعریف شده است. مهاجرت، زیست دانشجویی، علم سنجی و علوم شناختی چهار میز تخصصی دیگر پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی هستند. مهمترین وظایف میزهای تخصصی پژوهشگاه، رصد و ارزیابی مستمر وضعیت ساحت تخصصی ذی‌ربط، تعیین موضوعات و مسائل پژوهشی حائز اولویت، شناسایی و به فعلیت رساندن ظرفیت‌های پژوهشگاه برای فعالیت‌های علمی تحول‌آفرین، رایزنی برای اخذ سفارش‌های پژوهشی از دستگاه‌های مسئول، شناسایی محققان زبده، نظارت علمی بر حسن طراحی و اجرای پروژه‌های تحقیقی و نیز طراحی و برپایی نشست‌ها و همایش‌های تخصصی است.
دکتر محمد حسینی‌مقدم سرپرست میز تخصصی هوش مصنوعی در این گفتگو بیان داشت: دستیابی به گفتمان مشترک، شبکه‌سازی و بهره‌مندی از رویکردهای بین‌بخشی، بین فرهنگی، بین‌المللی و بین‌رشته‌ای با هدف دستیابی به چشم‌اندازی مشترک از دیگر اهدافی است که در این میز دنبال می‌شود. این میز عهده‌دار طراحی و اجرای مجموعه‌ای از برنامه‌های آموزشی، پژوهشی و ترویجی را با هدف پر کردن شکاف بین دانشگاه، جامعه و نهادهای حکمرانی در حوزه هوش مصنوعی است.
آقای دکتر محمد حسینی‌مقدم تعریف شما از میز تخصصی و کارکرد آن چیست؟
راه‌اندازی میزهای تخصصی در پژوهشگاه موضوعی بوده که طی چند سال گذشته دایه‌مدار برنامه‌های پژوهشی پژوهشگران شکل گرفته و به شکل مداوم مورد بازنگری قرار گرفته است. این میزها با رویکرد اقتضایی(ad-hoc) ایجاد شده‌اند تا از یک سو در مسیر پاسخ به یک مسئله مشخص نهاد علم و جامعه فعالیت کنند و بنابراین طبیعی است که پس از انجام رسالت در این خصوص و پاسخگویی به آن مسئله خاص میز تخصصی می‌تواند منحل شود و پژوهشگران به سراغ مسئله‌ای دیگر می‌روند یا آنکه در صورت تداوم نیاز جامعه می‌توان ساختار میز تخصصی را به سمت و سویی هدایت کرد که امکان پاسخگویی به چالش و مسئله یادشده را کماکان در اختیار داشته باشد. نکته دیگر آن است که این میزها با داشتن ساختاری چابک و منعطف امکان گذر از موانع پیش رو در فرایند بروکراسی علم‌ورزی و پاسخگویی به نیازهای جامعه را به دست خواهند گرفت.
میز تخصصی هوش مصنوعی چه نقشی در شکل دادن به آینده آموزش، پژوهش و ارتقای هوش مصنوعی دارد؟
میز تخصصی هوش مصنوعی با هدف پاسخگویی به چالش‌های پیش روی نهاد علم و جامعه در رویارویی با گسترش و نفوذ فناوری هوش مصنوعی طراحی و راه‌اندازی شده است که از طریق بکارگیری طیفی از برنامه‌ها و ابزارها در تلاش است آمادگی لازم برای بهره‌مندی از فرصت‌ها و رویارویی با تهدیدهای هوش مصنوعی را ایجاد کند.
راه اندازی میز هوش مصنوعی چگونه تعامل دانشگاه با جامعه را افزایش می‌دهد و شکاف بین جامعه و پیشرفت‌های هوش مصنوعی را پر می‌کند؟
این میز با تکیه بر چند رویکرد اصلی که در ادامه توضیح می‌دهم در تلاش است این شکاف را با هدف دستیابی به آمادگی هوش مصنوعی(AI Readiness) پر کند. مهمترین این رویکردها عبارتند از:
نخست: مأموریت آینده‌پژوهی پژوهشگاه برای رصد و دیده‌بانی تحولات علم و فناوری. مطابق این مأموریت پیمایش‌ها و دیده‌بانی‌های متفاوت صورت گرفته طی چند سال اخیر در این پژوهشگاه همگی بیانگر نوعی اجماع نظر جهانی در خصوص توجه به هوش مصنوعی به عنوان یکی از کلان‌روندهای مهم شکل دهنده به آینده مناسبات جامعه انسانی به طور کل و نهاد علم و دانشگاه به طور خاص است. برپایه شناخت تغییر یادشده از سال ۱۳۹۸ یک برنامه پژوهشی ۵ ساله در پژوهشگاه در خصوص آینده‌پژوهی تحولات هوش مصنوعی و پیامدهای آن در دانشگاه‌ها تعریف و اجرا شده است. همچنین چندین کتاب در این حوزه از سوی پژوهشگاه منتشر شد تا آگاهی بخشی لازم نزد کنشگران و ذینفعان کلیدی نهاد علم و دانشگاه صورت گیرد. مهمترین این آثار عبارتند از: «هوش مصنوعی و آینده آموزشی دانشگاهی در ایران»، «جادوی هومص: مجموعه‌ای درباره هوش مصنوعی» و «هوش سفید: از اخلاق ماشینی تا ماشین اخلاقی».
دوم: مسئولیت‌پذیری اجتماعی. مطابق این اصل پژوهشگاه در برابر جامعه به معنای عام و در برابر اجتماعات علمی و تخصصی به شکل خاص خود را مسؤول می‌داند تا ضمن ترویج واقع‌بینی در برابر تحولات ناشی از هوش مصنوعی همزمان سویه‌های امیدبخش و فرصت‌ساز و نیز وجوه نگران‌کننده و تهدید آفرین این حوزه بازنمایی و متناسب با وضعیت جامعه ایران صورت‌بندی شود. این موضوع کمک می‌کند در برابر پیشرفت‌های این فناوری نه فریفته فناوری شویم و همه چیز را فرصت تلقی کنیم و نه آن که دچار فن‌هراسی شویم و همه چیز را تهدید ببینیم بلکه در میان طیف گفته شده قرار گیریم و مبتنی بر عقلانیت دسته جمعی برای شکل‌دهی به آینده مطلوب اقدام کنیم.
سوم: میان‌رشتگی. این رویکرد ناظر بر لزوم بهره‌مندی از تخصص‌های متفاوت برای فهم و تبیین ابعاد متفاوت هوش مصنوعی است. فناوری هوش مصنوعی از بدو پیدایش تا کنون ماهیت میان‌رشته‌ای داشته است. این ماهیت در طول زمان تکوین و توسعه پیدا کرده است. از این رو فهم تحولات هوش مصنوعی الزاما نیازمند بکارگیری رویکردهای میان‌رشته‌ای است. از سوی دیگر آثار و پیامدهای بکارگیری هوش مصنوعی در بخش‌های متفاوت جامعه باعث شده است برای رویارویی با چالش‌ها و مخاطرات این استفاده ناگزیر از بکارگیری رویکردهای میان‌رشته‌ای شویم. برای نمونه استفاده از هوش مصنوعی در کسب و کارهای متفاوت موضوعات اخلاقی، فلسفی، حقوقی، اقتصادی، امنیتی و اجتماعی متنوعی را به همراه دارد که باعث می‌شود در بکاگیری آن دقت نظرها و ملاحظات متنوعی را لحاظ کنیم تا آینده اطمینان بخشی را بتوانیم پیش روی خود ترسیم کنیم.
چهارم: مشارکت‌پذیری و شکبه‌سازی ذینفعان. این اصل ناظر بر این باور در پژوهشگاه است که دستیابی به آینده مطلوب دانشگاه و نهاد علم در در سایه گسترش هوش مصنوعی نیازمند مشارکت ذینفعان و نقش‌آفرینان مستقیم و غیرمستقیم است. هر یک از این افراد حقیقی و حقوقی از منظرهای متفاوت و چارچوب‌های معرفتی و شناختی متفاوت به موضوع نگاه می‌کنند. در نتیجه روی هم گذاشتن این شناخت‌ها و شبکه‌سازی میان این کنشگران زمینه‌ساز دستیابی به گفتمان مشترک و همدلی و همراهی مورد نیاز برای گذار از وضع موجود به وضعیت‌ها و موقعیت‌های مطلوب آینده را به دست می‌دهد.
برای افزایش آگاهی و درک عمومی از تأثیر هوش مصنوعی بر جامعه و نهادهای حاکمیتی چه برنامه‌ها و ابتکاراتی در میز تخصصی هوش مصنوعی در نظر گرفته شده است؟
برای دستیابی به اهداف گفته شده مهمترین برنامه‌های این میز مشتمل بر نامه‌های آموزشی، پژوهشی و ترویجی و به شرح زیر هستند:
الف. برنامه‌های آموزشی با هدف ارتقای سواد هوش مصنوعی:
- - توسعه برنامه‌های درسی: توسعه برنامه‌های درسی و آموزشی در نظام آموزش کشور(ابتدایی، متوسطه، عالی و مادام‌العمر) با تکیه بر طراحی برنامه‌های نوآورانه با تمرکز بر هوش مصنوعی، کاربردهای آن، پیامدهای اخلاقی و تأثیرات اجتماعی آن.
- - طراحی برنامه‌های دانش‌افزایی و مهارت‌افزایی خاص نهادهای علمی و اجرایی با هدف ارتقای دانش و مهارت‌های مورد نیاز در میان کنشگران و ذی نفعان مرتبط به منظور بهره‌مندی از هوش مصنوعی در پیشبرد امور و برنامه‌های پیش رو.
- - برنامه‌های ترویجی و آگاهی بخشی: برگزاری کارگاه‌ها، سمینارها و سخنرانی‌های عمومی برای انتشار دانش در مورد هوش مصنوعی به مخاطبان گسترده، از جمله دانشجویان، اساتید، عموم افراد جامعه و سیاست‌گذاران.
ب. برنامه‌های پژوهشی با هدف پاسخگویی به مشکلات نهادهای علمی و اجرایی با بهره‌مندی از هوش مصنوعی:
- - برنامه‌های پژوهشی بنیادی، توسعه‌ای و کاربردی با هدف شناسایی اولویت‌ها و راه‌کارهای تحقق آن‌ها در سازمان‌ها و نهادهای علمی و اجرایی
- - انجام تحقیقات پیشرفته در زمینه هوش مصنوعی و انتشار یافته ها در مجلات معتبر
- - راهنمایی دانشجویان و پژوهشگران و تامین بودجه انجام پژوهش‌های مرتبط با هوش مصنوعی
- - انتقال دانش و فناوری در حوزه هوش مصنوعی
ج. گسترش ارتباطات و همکاری‌های علمی:
- - تقویت شبکه‌سازی و همکاری میان ذینفعان در نهاد علم، جامعه، دولت و صنعت برای ترویج درک و استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی
- - گسترش همکاری‌های علمی بین‌المللی با متخصصان ایرانی و غیرایرانی در داخل و خارج از کشور به منظور انتقال دانش و فناوری به داخل کشور
- - به اشتراک‌گذاری تخصص‌های دانشگاهی در زمینه هوش مصنوعی در رویدادهای عمومی، کنفرانس ها و رسانه‌ها.
این میز چگونه می‌تواند با همکاری با سایر ذی نفعان از قبیل سازمان‌های دولتی و سازمان‌های غیرانتفاعی به چالش‌های پاسخگویی داشته باشد؟
برای این موضوع باید گفت این میز خود را متعهد به تقویت همکاری‌های قوی و معنادار با جامعه، سازمان‌های دولتی و سازمان‌های غیرانتفاعی می‌داند. بنابراین از مشارکت‌های آینده‌نگر، پیش‌دستانه و راهبردی با تکیه بر بهره‌مندی از تخصص و منابع ذینفعان مختلف برای دستیابی به اثربخشی اجتماعی و پیشرفت‌های مؤثر در زمینه هوش مصنوعی استفاده می‌شود. با این توضیح داده شده مهمترین برنامه‌های میز برای گسترش این تعاملات و همکاری‌های عبارتند از:
- راه‌اندازی برنامه‌های مبتنی مشارکت: میز هوش مصنوعی برنامه‌های آموزشی و پژوهشی، کارگاه ها و رویدادهای شبکه‌ای اختصاصی راه‌اندازی خواهد کرد تا تعاملات معنادار بین دانشگاه‌ها و سایر سازمان‌های جامعه را تسهیل کند. یکی از دستاوردهای مورد انتظار ایجاد پلتفرم‌هایی است که به عنوان فضاهایی برای به اشتراک گذاشتن ایده‌ها، گفتگو درباره چالش‌ها و شناسایی حوزه‌های مورد علاقه دوجانبه عمل کند.
- انجام پروژه‌های تحقیقاتی مشترک: با اجرای پروژه‌های تحقیقاتی مشترک، میز تخصصی هوش مصنوعی، محققان دانشگاه و سایر سازمان‌ها را قادر می‌سازد تا در حل مشکلات دنیای واقعی از طریق هوش مصنوعی با یکدیگر همکاری کنند. این پروژه‌ها همچنان که گفته شد رویکردهای بین رشته‌ای را تشویق می کنند و بکارگیری راه حل‌های هوش مصنوعی را در بخش‌های مختلف جامعه ترویج می‌کنند.
- بهره‌برداری از تخصص‌ها و منابع: میز هوش مصنوعی در تلاش است امکان بهره‌مندی از تخصص‌ها و منابع متنوع داخل و خارج از کشور را برای پژوهشگران و دانشجویان دانشگاه‌های کشور تسریع و تسهیل کند.
- همکاری در زمینه سیاست‌گذاری: همکاری با نهادهای سیاستگذار در نظام حکمرانی علم و فناوری کشور به منظور تعیین خط‌مشی‌های مرتبط با هوش مصنوعی، چارچوب‌های نظارتی و ملاحظات اخلاقی یکی از اهداف و برنامه‌های این میز است.
- حمایت از انتقال فناوری: میز هوش مصنوعی فعالانه از انتقال یافته‌های پژوهشی و نوآوری‌ها فنی به جامعه و نهادهای علمی پشیتبانی می‌کند. این امر کاربرد عملی تحقیقات هوش مصنوعی را ترویج می‌کند و توسعه راه‌حل‌های مبتنی بر هوش مصنوعی را تسهیل می‌کند.
- ارتقای نوآوری‌های باز: میز هوش مصنوعی فرهنگ نوآوری باز را ترویج می‌کند و به اشتراک گذاری دانش، ایده‌ها و بهترین شیوه‌ها را در میان دانشگاهیان و شرکای بیرون از دانشگاه تشویق می‌کند. این رویکرد زمینه‌ساز پیدایش یک زیست‌بوم و اکوسیستم مشترک برای پیشرفت هوش مصنوعی است.
میز تخصصی هوش مصنوعی روی چه حوزه‌های تحقیقاتی تمرکز خواهد کرد؟
انتظار می‌رود برنامه‌های میز به شکلی طراحی و اجرا شوند که سهم قابل توجهی در بهبود وضعیت نهاد علم به طور خاص و جامعه به طور عام به همراه داشته باشد. برخی از مصادیق تمرکز فعالیت‌های میز عبارتند از:
- - فهم زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی تأثیرگذار در بهره‌مندی از هوش مصنوعی در اجتماعات علمی و فناورانه
- - توجه به ملاحظات اخلاقی و انصاف در بهره‌مندی از هوش مصنوعی. ذیل این محور اطمینان از استفاده اخلاقی و مسئولانه از هوش مصنوعی، رسیدگی به نگرانی‌های مربوط به سوگیری، انصاف و شفافیت در دسترسی به هوش مصنوعی و نیز گردآوری و تحلیل داده‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد.
- - نظام یاددهی و یادگیری: میز هوش مصنوعی کاربردهای خلاقانه هوش مصنوعی در آموزش را بررسی خواهد کرد، مانند پلتفرم‌های یادگیری شخصی‌سازی شده، سامانه‌های آموزشی هوشمند و ایجاد محتوای آموزشی نه تنها برای دانش‌آموزان و دانشجویان بلکه برای گسترش یادگیری مادام‌العمر را ترویج می‌کند.
میز تخصصی هوش مصنوعی چه راهبردهایی برای تشویق دانشجویان به فهم تحولات مرتبط با هوش مصنوعی در شکل‌دهی به مسیرهای شغلی آینده و ترویج نسل جدیدی از متخصصان هوش مصنوعی به کار می گیرد؟
این میز در تلاش است با تأکید بر الگوی شبکه‌سازی ترویج و همگانی سازی بهره‌ندی از هوش مصنوعی در نهادهای علمی و دانشگاه را به شکلی دنبال کند که امکان‌های مناسبی را برای دانش‌افزایی و مهارت‌افزایی در ذینفعان نهاد علم و فناوری را به شیوه‌هایی که اشاره شد ایجاد کند. مهترین راهبردهایی که در این فرایند دنبال می‌شوند عبارتند از:
- - برنامه درسی متمرکز بر هوش مصنوعی با هدف توسعه دوره‌ها و برنامه‌های مرتبط با هوش مصنوعی، پروژه‌های عملی و برنامه‌های کاربردی تا موضوع جذاب و مرتبط با نیاز دانشجویان باشد.
- - یادگیری عملی با هدف فراهم ساختن دسترسی دانشجویان به آزمایشگاه‌های هوش مصنوعی، کارگاه‌ها و فرصت‌های تحقیقاتی به شکلی که به آن‌ها اجازه دهد تجربه عملی کسب و در پروژه‌های هوش مصنوعی تجربه کار کسب کنند.
- - دعوت از سخنران‌های مطرح ملی و بین‌المللی با هدف ارائه بینش‌هایی درباره پیشرفت‌های آتی و تحول در مسیرهای شغلی.
- - توسعه باشگاه‌ها و اجتماعات تخصصی هوش مصنوعی با هدف گسترش همکاری دانشجویان با یکدیگر و به اشتراک گذاشتن ایده‌ها.
- - ایجاد کمپین‌های آگاهی عمومی با هدف آگاهی‌بخشی درباره تأثیرات هوش مصنوعی و چگونگی بهره‌مندی دانشجویان از فرصت‌های آن در انجام برنامه‌های آموزشی و پژوهشی.
میز تخصصی هوش مصنوعی چه فرصت هایی را برای دانشجویان، محققان و اعضای هیئت علمی ایجاد می‌کند تا در برنامه‌های بین رشته ای و پروژه های تحقیقاتی هوش مصنوعی شرکت کنند؟
یکی از رویکردهای اصلی این میز ترویج رویکرد بین‌رشته‌ای و بین‌تخصصی به تحولات هوش مصنوعی در حوزه‌های تخصصی است. این موضوع این امکان را به دست می‌دهد تا ضمن آگاهی از فرصت‌های هوش مصنوعی بتوان با مخاطرات و چالش‌های آن نیز به شکل واقع‌بینانه و مبتنی بر عقلانیت دسته جمعی رویارویی کرد. از این رو فهم ملاحظات اخلاقی، فلسفی، حقوقی، امنیتی و اجتماعی از موضوعات مورد توجه در تعامل با اعضای اجتماعات علمی کشور است.
اهداف و آرزوهای بلندمدت میز تخصصی هوش مصنوعی چیست؟
تصویر بزرگ این میز از آینده آن است که شاهد وضعیتی باشیم که اعضای اجتماعات علمی کشور به شکل مقتدرانه، آگاهانه، کنشگرانه و آینده‌نگرانه موفق به بکارگیری فناوری هوش مصنوعی در حوزه‌های تخصصی و بین‌تخصصی شده‌اند و پیامد و اثر این دستاورد بهبود وضعیت‌های اجتماعی در جامعه باشد.
ذینفعان و علاقه‌مندان از چه راه‌هایی می توانند در ابتکار عمل‌های میز هوش مصنوعی مشارکت کنند؟
شرکت در برنامه‌ها و رویدادها، مشارکت داوطلبانه در اجرای پژوهش‌ها، به اشتراک گذاشتن تجارب، ایده‌ها و دیدگاه‌ها، پشتیبانی معنوی و مادی از برنامه‌های میز از جمله راه‌های مشارکت ذینفعان و علاقه‌مندان است.
میز تخصصی هوش مصنوعی چه اقداماتی را برای اطمینان از فراگیری و تنوع در برنامه ها و ابتکارات مرتبط با هوش مصنوعی، هم در دانشگاه و هم در جامعه گسترده‌تر انجام خواهد داد؟
ایجاد وفاق، همدلی و اجماع نظر میان کنشگران، نقش‌آفرینان و ذینفعان اجتماعات علمی و فناورانه از یک سو گفتگو و مفاهمه با نظام حکمرانی و خط‌مشی‌گذاری علم و فناوری کشور از سوی دیگر مهمترین راهبرد میز برای فراگیر ساختن اهداف و برنامه‌های یاد شده است.
|