| تاریخ ارسال: 1401/7/2 |
پنجمین عصرانه از سلسله عصرانه‌های علوم انسانی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم با دبیری مالک شجاعی و با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین رحیم پیلوار عضو هیئت علمی پردیس فارابی دانشگاه تهران؛ فرج الله هدایت نیا دانشیار گروه فقه و حقوق پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و احمد احسانی فر پژوهشگر مرکز تحقیقات فقهی حقوق قوه قضاییه به بررسی اندیشه‌ها و خدمات علمی محمود حکمت‌نیا اختصاص داشت. این مراسم روز چهارشنبه ۳۰ شهریور در محل تالار فارابی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد.
حکمت نیا در ابتدای این نشست درباره زندگی شخصی و علمی خود توضیحاتی را ارائه کرد و گفت: اولین بار علاقه مندی را در سال دوم راهنمایی در خودم احساس کردم و برای یک روزنامه دیواری یک جدول طراحی کردم. من همیشه این برایم مهم بود که چطور می سازیم؟ و به همین دلیل پاسخ به این سوال را در مسیر زندگی ام دنبال کردم. من در سال ۶۱ وارد حوزه علمیه قم شدم و همزمان در دبیرستان تئاتر بازی می کردم و بعد ناگهان برای تحصیل در حوزه تئاتر را رها کردم. آنجا حس کردم کتاب های قدیم حوزه را باید به نوع دیگری خواند.
او افزود: من هیچ گاه دنبال کتاب آسان نبودم چون معتقد بودم اگر کتاب سخت را یاد بگیریم کتاب آسان را بهتر می فهمیم. در سال ۶۸ بعد از جنگ احساس کردم اگر در دنیای معاصر چند زبان ندانیم با مشکل مواجه می شویم بنابراین روزی هشت ساعت زبان می خواندم. نتیجه این شد که برای جا افتادنش یک دوره آموزشی برای دبیرستان گذاشتم و این سوال برایم مطرح بود که من که زبان عربی بلدم می توانم زبان انگلیسی را از طریق زبان عربی یاد بگیرم. بنابراین مدلی برای زبان انگلیسی طراحی کردم که بر اساس زبان و ادبیات عرب طراحی شده بود.
او ادامه داد: من فکر می کردم از مدل زبان عربی می توانیم انگلیسی را راحت تر یاد بگیریم. وقتی با حوزه جدیدی رو به رو می شوید علاوه بر اینکه باید یاد بگیرید و بفهمید، فهم پشت آن مهم است به همین دلیل وقتی به رشته حقوق آمدم ماهیت آن برایم مهمتر بود به همین دلیل فلسفه حقوق را خواندم.
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه باید مهندسی معکوس درباره مسایل داشته باشیم عنوان کرد: من طی ۱۶ سال سعی کردم مسایل اصلی را استخراج کنم. ما همواره فکر می کنیم مسایل را می فهمیم در حالیکه اینگونه نیست بنابراین من فلسفه حقوق را به منظور مهندسی معکوس حقوق و ساخت حقوق خواندم. من در یکی از کنگره های علوم انسانی اسلامی مقاله ای با عنوان منطق شناخت، منطق ساخت ارائه کردم و گفتم ما نیاز به منطق ساخت داریم.
او با اشاره به اینکه برای محقق کردن تمدن خود نیازمند چند مولفه هستیم گفت: حقوق زمانی موفق است که پارادایم نظری اش را در ساختار تمدنی ارائه کند. تمدن هویت حقوقی ما هست ولی این باید در قالب بحث فلسفی محقق شود و باید پایه های فلسفی داشته باشد. بنابراین اگر این پایه ها را از مباحث نظری بگیریم باید مباحث تمدنی خود را پیگیری کنیم. من به آقای شهیدی گفتم شما که حقوق دان هستید، چرا در حقوق استدلال فلسفی می کنید؟ گفت فلسفه نه از باب فلسفه بلکه از باب عرف تمدن ایرانی اسلامی است.
حکمت نیا با تاکید بر اینکه تمدن ما ذاتا فلسفی است افزود: موضوع بعدی این است که آسیب تمدن ما این است که تمدن ما قدرت ساختن ندارند، ما فقط می شناسیم و نمی سازیم! باید بتوانیم ساخت و نهاد بسازیم. مثلا بانک یک ساخت اقتصادی و حقوقی است بنابراین در دانشگاه من واحدی با عنوان مهندسی قرارداد تنظیم کردم. پس حقوق ما ضعفش این است که نمی تواند بسازد. حالا چطور باید بسازیم؟ این نیاز به روش شناسی دارد که بدانیم روش ساخت چیست.
این استاد حوزه با اشاره به اینکه فقه و اصول ما بحث عقل را از جایی آغاز کرده که آن طرف قضیه در خلا است گفت: بدین معنی که سوال این بوده که آیا حکم عقل را شرع قبول دارد؟ اما این طرف کار، عقل چه چیز و با چه سازو کاری می فهمد ؟ ما باید بدانیم عقل چگونه می فهمد. ما در حقوق به جز فهمیدن نیاز به خلاقیت در مهندسی معکوس، بازسازی و اراده راه حل برای مسایل جدید هستیم. برای این هم نیاز به روش شناسی، ساخت و ... هستیم.
حکمت نیا با بیان اینکه حقوق ما در چند مولفه ضعف دارد توضیح داد: حقوق ما فلسفه و تاریخ و جامعه شناسی ندارد و رابطه اش با اقتصاد را مشخص نمی کند. حقوق باید رابطه اش با اقتصاد مشخص باشد چون این ها را ندارد حقوقمان بریده از تمدن و تاریخ است. حقوق قرار نبود قانون خوانی شود بلکه قرار بود حقوق خوانش شود. کاریو درباره اصول حقوقی نوشته است که شما اصول حقوقی را باید کشف کنید چون حقوق جریان زندگی ماست.
او افزود: رفتار ما با هم دیگر خودش را در حقوق نشان می دهد. ما فکر کردیم حقوق مخلوق قانون است در حالیکه این طور نیست. اشعار و ضرب المثل ما نشان دهنده حقوق ماست و در واقع انگاره های ذهنی ما در ضرب المثل ما دیده می شود. پس حقوق باید وارد جزئیات زندگی شود.
این استاد حوزه و دانشگاه گفت: من در همین راستا این سوال را با خودم بیان کردم که آیا می شود روی دیوار شعار نوشت؟ چون این اتفاق نمی افتاد! زندگی ما ظرایف ندارد بنابراین جامعه را باید ظریف کرد و در عین حال اخلاقی. دقت در زندگی ما باید بسیار مهم باشد. دقت و امانت مدل هایی است که باید در حقوق ما هم جریان پیدا کند.
رحیم پیلوار نیز در بخش دیگری از این نشست طی سخنانی درباره محمود حکمت نیا گفت: من سال ۹۰ رساله ام را با مرحوم کاتوزیان دفاع کردم و همان موقع تلاش کردم جذب دانشگاه تهران بشوم و در نهایت محل خدمتم پردیس فارابی قرار گرفت. الان بعد از ده سال می بینیم توفیقاتی در این پردیس داشتم و یکی از اتفاقات خوبش آشنایی با حکمت نیا بود و ایشان زحمت پردیس فارابی را هم دارند. در آنجا یک نکته جالب برای من این بود که هر جلسه از ایشان یک چیز جدید یاد می گرفتم و این حس رابا معدود افرادی داشتم که هر جلسه یک چیز جدید یاد بگیرم.
او ادامه داد: بسیاری هستند که با سواد و باهوشند و مطالب را خیلی خوب بیان می کنند اما اینکه انسان ذهن خلاق داشته باشد این است که هر کسی ندارد. از سوی دیگر چیزی که خیلی موثر بوده مهربانی و معرفت ایشان است و این را هم هر کسی ندارد. من اساتید زیادی دیدم که خلقشان تنگ است اما او با صبر و مهربانی سخنان مخالف را گوش می کنند.
او افزود: ما استادان زیادی داریم که در حوزه تخصص می یابند اما ایشان در حوزه های مختلف حقوقی و فقهی ورود دارند و این باعث می شود دیدگاه جامعی نسبت به مسایل داشته باشند. ما به طور سنتی همیشه در ذهنمان هست که می گوییم علم بهتر است یا ثروت. انگار این دیدگاه صفر و صد یا سیاه و سفید بر ما حاکم است اما ایشان در این باره گفتند که به تلاش مالکیت فکری این است که علم و ثروت بهم متصل شود نه یک امر علی حده! یعنی این به خوبی تحولات دانش و اقتصاد جوامع را نشان می دهند و اگر کسی می خواهد موفق باشد باید اقتصادش هم مبتنی بر دانش باشد.
این استاد دانشگاه تهران با اشاره به بحث مردمی سازی مالکیت فکری گفت: یک دیدگاه به مالکیت فکری این است که یک رشته لوکس است و یک عده نویسنده خاص به دنبال آن است و همین باعث شده بود جامعه ما از آن دور است. اما ایشان در ارتباط با دادگستری تلاش کردند این بحث را به مردم پیوند بزنند. الان مباحث مالکیت فکری باید به زبان ساده و روشن باشد تا مردم از آن استفاده کنند. من وقتی می خواستم مالکیت فکری را در دانشگاه درس بدهم در سایت وایپو موردی را دیدم که تجربه مالکیت فکری از ملل مختلف از جمله در ایران گذاشته است و برایم جالب بود اکثر این اختراعات از مردم عادی بود.
پیلوار گفت: برخلاف تصور اولیه که فکر می کردم مالکیت فکری یک امر دور از دسترس است باید به بطن جامعه بیاید و این باعث شود اقتصاد جامعه به حرکت در بیاید و در این حوزه ایشان زحمات خاصی را درباره مالکیت فکری انجام داده است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه یکی از مشکلات ما عدم تبیین صحیح موضوع برای حوزه است و به همین دلیل احکامی صادر می شود که مانع درست می کند عنوان کرد: درباره مالکیت فکری تلاش های حکمت نیا در این حوزه قابل تقدیر است. ایشان با تسلط بر مسایل حوزوی تلاش کردند این موضوع را برای حوزه تبیین کنند. در سایر موضوعات هم باید این کار صورت بگیرد و باید به زبان شیوا و درست برای حوزه تبیین شود.
احسانی فرد هم در ادامه این نشست به تلاش های حکمت نیا برای توسعه حقوق مسئولیت مدنی اشاره کرد و گفت: همواره این فضا در دانشکده های حقوق بوده که فقه در تاثیری ندارد چون ما در فقه باب مسئولیت مدنی نداشتیم. وقتی این فکر مسلط در دانشکده های حقوق وجود نداشت معلوم بود حقوق مسئولیت مدنی ما از نظام فکری قبلی منبعث می شود اینجا ما نیازمند متفکری بودیم که بگوید در نظام فقهی ما مسئولیت مدنی آن قدر حجیم است که می توان از آن نظام سازی کرد.در آن برهه برخی از اندیشه ورها این خرده را به ایشان می گرفتند که مگر فقه چنین ظرفیتی را دارد که شما بتوانید چنین کاری کنید.
او ادامه داد: این کار سخت است چون نیاز به فردی دارد که مسلط به تمام ابواب فقهی باشد چون مسئولیت مدنی باب مشخصی ندارد و نیازمند کسی است که کاملا به تمام ابعاد فقهی مسلط باشد. اما اگر کسی می خواهد مسئولیت مدنی را در فقه منسجم بررسی کند باید به تمام ابواب مسلط باشد. این کار سخت و پرحوصله ای است. مسئولیت مدنی در ابواب حقوقی و کیفری مطرح است و نیازمند فردی است که به هر دو بخش مسلط باشد. در آن برهه سخت ترین کار بحث در باره مسئولیت مدنی در فقه امامیه بوده است. در این کار سخت یک اتهام زدایی از فقه انجام شد و یک خدمت بی شایان به آن انجام و بارور شد.
این استاد دانشگاه گفت: من بعدها که فکر می کردم دیدم در سایر حوزه هایی که ایشان ورود کردند حوزه های کلان بودند و در این حوزه ها ادبیات نظری به دقت پرورانده نشده بود و این روش مساله یابی استاد را انجام می دهد.
به گفته احسانی فرد، مولفه ای که در تحلیل های فرامتنی مد نظر است ادله فقهی و متون شرعی است. حکمت نیا در ادله منصوص شرعی مانند روایی و قرآنی شاید به الفاظ موجود در ادله شرعی می پردازند وآن را تحلیل می کنند. تمام آثار ایشان فقه فارسی مسولیت مدنی است و هیچگاه از الفاظ مستعمل در کتب فقهی استفاده نمی‌کنند چون فقه برای ایشان مقدمه ای است که برای متون و احکام شیعی فهم دقیق تری داشته باشد.
او افزود: او وقتی در متون فقهی وارد می شود رفت و برگشت در ادبیات آن دارد و بعد از این رفت و برگشت متتبعانه یافته های فقهی را برای فهم دقیق تر فقه به کار می گیرد. در خیلی از مباحث دیده می شود علاوه بر این رفت و برگشت تحلیل های ذهنی هم انجام می گیرد و این شاید برای هر کسی امکان پذیر نباشد. حکمت نیا سعی می کند لایه های ذهنی فقیهان مورد نظر را سیر کرده و تتبع فکری و ذهنی آن فقیه در مواجه با این مساله را با دقت بررسی کند.
این استاد دانشگاه گفت: هدف ایشان ازرجوع به فقه نقد کلمه فقها نیست، فقه راهی است از منظر ایشان برای فهم دقیق تر و منضبط تر ادله شرعی و به همین دلیل ادبیات فقهی که سرشار از ان قلت ها ... است در کتاب های ایشان دیده نمی شود و نقد فقها کمتر دیده می شود با اینکه ساحت بحثش کلا فقهی و با هدف تدقیق ادله شرعی است.
به گفته او، التزام او به فقه هم بسیار مهم است و مراد ما هم فقه سنتی است. این را می شود از ادله ها و مدارک ایشان پیدا کرد. او رو به ادله های سست و لغزنده نمی رود و حتی نظریات بدیع ایشان در تراز فقه تصویر می شود. به خوبی می شود در مواجهه او در ادله و مستندات در چینش و تبیین ادله و ... این را پیدا کرد. در آثار قلمی ایشان خیلی کم می شود استناد به ادله واره‌هایی نظیر مصلحت، اخلاق حسنه و ... به دست آورد. استناد به مصلحت خیلی کم است آن موارد خاص هم مواردی است که مصلحت در نزد شارع وجود دارد مثلا مصلحت جانی نباید فدای مصلحت مالی شود. اما آنجایی که بحث درباره مصلحت یابی های شخصی است اصلا نامی از مصلحت برای دلیل برای حکم نمی آید و مصلحت سنجی شخصی درست نیست.
احسانی فرد گفت: شاید حکمی که از این دلیل واره به دست می آید مقبال تشکیک باشد اما ادله واره هایی در دستگاه فکری او مهم است مانند مذاق شارع یک دلیل واره. چون می تواند ما را به یکی از منصوبات شارع برساند. مولفه دیگر در کتاب هایشان این است که تاملات دقیق و ناقدانه دارد؛ این را شاید محققان و پژوهشگران به خوبی بفهمند. ما محققانی داریم که تتبعات وسیعی دارند اما تحلیل ذهنی و فکری و قدرت تامل ندارند که بتواند برای آن محقق یک بداعت در نظریه پردازی ایجاد کند.
او با اشاره به باز اندیشی در بدیهیات و مسلمات و مفروضات و پیش فرض ها توسط حکمت نیا گفت: ایشان می گوید مسلمات دیگران مساله های ماست. همه این ها نیازمند باز اندیشی است و مثال های فراوانی از ایشان در ذهن من است. این مسلمات وقتی در دستگاه فکری ایشان می آید جز مسایل قابل بررسی می شود.
به گفته این استاد حقوق، مولفه دیگر نگاه فلسفی ایشان به پدیده های حقوقی است نه به این معنا که می خواهند به کتاب های فلسفی رجوع کنند و مسایل حقوقی را در آن بررسی کنند که البته ایشان این کار را هم کرده است اما این محل بحث ما نیست نگاه فلسفی ایشان به معنای یک تفلسف حقوقی نیست بلکه نکته فلسفی او بدین معناست که در هر مساله حقوقی اول به دنبال کشف یک دستگاه نظری و مدل فهم است این کشف دستگاه نظری برای درک چیستی مساله حقوقی نگاه اصلی ایشان است. این نگاه فلسفی جلوی خلط ها را می گیرد.
هدایت نیا دیگر سخنران این نشست بود. او درباره سابقه آشنایی خود با دکتر حکمت نیا توضیح داد: این سابقه به دهه ۷۰ بر می گردد که درباره یک موضوع حقوق عمومی با ایشان همکاری داشتم. ایشان آن وقت کتاب اعتبار آرای عمومی را نوشته بود و مشوق من برای ادامه همکاری درباره حقوق خانواده شدند. در دهه ۷۰ که من دانشجوی دانشگاه تهران بودم حتی ما می خواستیم روی خانواده کار کنیم اساتید ما را نهی می کردند و می گفتند خانواده ظرفیت رساله نویسی ندارد و در حصار حقوق خصوصی مانده بود اما ایشان ما را تشویق به این حوزه می کرد. پیش از این کتاب های حوزه حقوق خانواده فقط مربوط به روابط بین زن وشوهر و فرزندان بود و دکتر حکمت نیا به من انگیزه دادند و من اولین کارم را به صورت رسمی با فلسفه حقوق خانواده شروع کردم و این پروژه را با سرپرستی ایشان جلو بردیم. البته متاسفانه این کار بعد از دو بار انتشار دیگر به چاپ نرسید و با اینکه علاقه مندان زیادی برای تجدید چاپ وجود دارد اما امکان چاپ آن نیست.
او ادامه داد: از آن زمان تاکنون که من همواره از ایشان بهره بردم؛ نخست اینکه در پروژه هایی که داشتم ایشان را همواره از مشاوران دلسوز و امین دیدم. او نقش زیادی در تعمیق و توسعه فقه حقوق و خانواده داشته است. تلاش او اما به این حوزه محدود نیست و در توسعه و تعمیق حقوق زن تلاش های بسیاری داشته است و سه کتاب مستقل اما مرتبط با هم در این حوزه به چاپ رسانده است.
به گفته هدایت نیا، حقوق خانواده مانند فقه خانواده در انحصار حقوق خصوصی باقی مانده بود اما با تلاش و ارشاد ایشان شاخه جدید فقه حقوق خانواده به حقوق عمومی خانواده تبدیل شد و در این زمینه ادبیات گسترده ای آماده شده و من تمام پروژه های خودم را با اتکا به ذهن خلاق ایشان جلوبردم.
او ادامه داد: ایشان موضوعی به من پیشنهاد کردند با عنوان مساله شناسی حقوقی و در آن طراحی نظام جامع حمایت خانواده را مورد تاکید قرار دادند ومن با راهنمایی ایشان مقاله ای در این باره نوشتم و باز با حمایت ایشان کتابی به همین نام منتشر کردم. تمام مقالات و کتاب های من قبل از چاپ توسط ایشان داوری شده است.
او با بیان اینکه اکنون برخلاف دهه ۷۰ یا ۸۰ که می گفتند حقوق خانواده ظرفیت رساله نویسی ندارد الان این حوزه به بلوغ رسیده و توسعه یافته و از انحصار حقوق خصوصی خارج شده و حقوق عمومی خانواده با کمک ایشان طراحی شده است عنوان کرد:ما هنوزهم در متون فقهی فصلی جدا برای مسایل زنان نداریم و مسایل زنان در حقوق خانواده دیده شده اما سه کتاب ایشان درباره حقوق زنان در فقه کاری برجسته است.
او با اشاره به منش علمی و شخصیتی او اظهار کرد: او یک ذهن بسیار خلاق دارد و من بارها در سازمان دهی یک طرح پژوهشی هرگاه نیاز به مشاوره داشتم به سوی ایشان رفتم و به سهولت ساختار مباحث را برای من سازمان دهی کرده است. اشراف ایشان باعث شده کارهای ایشان به روز باشد و آخرین دستاوردها در منابع ایشان نقل و نقد شده است.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: لایحه صیانت و کرامت و پیشگیری خشونت علیه زنان مدت هاست سرگردان است و ایشان قرار بود در ۴۸ ساعت موادش را مرور و ویرایش کند. ما ۴۸ ساعت صبح و عصر برای این کار وقت گذاشتیم و ایشان گفتند این کار نیاز به تغییرات ساختاری دارد و این کار را دوباره طراحی کردند. شاید کمتر از یک ساعت مواد کاملا بازنویسی شد با رعایت فنون قانون گذاری و اگر این لایحه به تصویب برسد یک کار با ارزشی است که می تواند به نام ایشان ثبت شود. این امکان پذیر نیست جز برای کسی که به قوانین و حقوقی مسلط باشد.
او با بیان اینکه روحیه دلسوزی و شاگرد پروری دکتر حکمت نیا نیز ستودنی است و دلسوزانه همه داشته های خود را عرضه کرده است گفت: دکتر حکمت نیا در آموختن بخلی ندارند و این جود و بخشش ایشان مثال زدنی است. فروتنی و روحیه تواضع ایشان هم از دیگر خصوصیات برجسته حکمت نیاست. قدرشناسی هم یکی دیگر از ویژگی های اوست و با افرادی که از نظر علمی از ایشان پایین تر بودند با فروتنی برخورد کردند و سعی می کردند اعتماد به نفس افراد از بین نرود.
حجت الاسلام رضا غلامی نیز در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه بسیاری از آثار ایشان نوآوری های دارد که نیازمند بررسی است گفت: مقایسه کارهای ایشان با سایر همکاران این حوزه نوآوری های او را نشان می دهد. همچنین نظم فکری حکمت نیا حائز اهمیت است و آشوب زدگی وجود ندارد و یک خط فکری منظمی دارند.
او با اشاره به مدیریت پژوهشی دکترحکمت نیا افزود: ایشان در مناصب مختلفی که بودند مدیرگروهی را بر عهده داشتند و در حوزه مدیریت پژوهشی اندیشه مدیریتی دارند برخی فقط مسئولیت قبول می کنند اما او صاحب سبک است و در ساماندهی مدیریت پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نقش موثری داشته است.
به گفته غلامی، دکتر حکمت نیا در نزدیک کردن پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به فضای آکادمی نقش زیادی داشته است. همچنین در واقع بینانه کردن جریان پژوهشی پژوهشگاه نقش داشتند و پژوهشگاه را از رویکرد ایده آلیستی به رئالیسم انتقادی سوق دادند. در دوران به ویژه مدیریتی ایشان شاهد پرورش نیروهای زیادی هستیم و با حمایت ایشان افراد زیادی پرورش یافتند و حتی عده ای به چهره علمی تبدیل شدند.
غلامی در پایان گفت: او همواره از کارهای مشارکتی استقبال داشته است اما ایشان در همه این سال ها هر جا کار مشارکتی عالمانه ای بود او فعالیت داشته و تصنعی هم نبوده است. دکتر حکمت نیا سرمایه برای حوزه و دانشگاهست و امیدواریم از این به بعد شاهد فعالیت های پژوهشی ایشان باشیم.
امیری نیز در بخش پایانی این نشست اظهار کرد: رویکرد مساله محور ایشان در حوزه مبارزه با فساد تجلی خاصی داشت. وضعیت فساد در کشور اسفبار است و از لحاظ رتبه بندی جهانی رتبه ۱۵۰ را از ۱۸۰ داشتیم و این خیلی وضعیت اسفباری است.
اوگفت: ما سازوکارهای متعدد مبارزه با فساد را داریم که اما کمکی به ما نکردند و مدام در حال افول است. ایشان وقتی در وزارت دادگستری در این باره به کمک زیادی کرده است و اول تلاش کردند مساله را در این حوزه تبیین کنند البته این رویکرد خیلی به مذاق نظام بروکراتیک خوش نمی آمد و اولین کاری که کردند متن کنواسیون درباره مبارزه با فساد بازخوانی کردند و تلاش کردند مفهوم فساد را تبیین کنند.
آلبوم تصاویر
حکمت نیا در ابتدای این نشست درباره زندگی شخصی و علمی خود توضیحاتی را ارائه کرد و گفت: اولین بار علاقه مندی را در سال دوم راهنمایی در خودم احساس کردم و برای یک روزنامه دیواری یک جدول طراحی کردم. من همیشه این برایم مهم بود که چطور می سازیم؟ و به همین دلیل پاسخ به این سوال را در مسیر زندگی ام دنبال کردم. من در سال ۶۱ وارد حوزه علمیه قم شدم و همزمان در دبیرستان تئاتر بازی می کردم و بعد ناگهان برای تحصیل در حوزه تئاتر را رها کردم. آنجا حس کردم کتاب های قدیم حوزه را باید به نوع دیگری خواند.
او افزود: من هیچ گاه دنبال کتاب آسان نبودم چون معتقد بودم اگر کتاب سخت را یاد بگیریم کتاب آسان را بهتر می فهمیم. در سال ۶۸ بعد از جنگ احساس کردم اگر در دنیای معاصر چند زبان ندانیم با مشکل مواجه می شویم بنابراین روزی هشت ساعت زبان می خواندم. نتیجه این شد که برای جا افتادنش یک دوره آموزشی برای دبیرستان گذاشتم و این سوال برایم مطرح بود که من که زبان عربی بلدم می توانم زبان انگلیسی را از طریق زبان عربی یاد بگیرم. بنابراین مدلی برای زبان انگلیسی طراحی کردم که بر اساس زبان و ادبیات عرب طراحی شده بود.
او ادامه داد: من فکر می کردم از مدل زبان عربی می توانیم انگلیسی را راحت تر یاد بگیریم. وقتی با حوزه جدیدی رو به رو می شوید علاوه بر اینکه باید یاد بگیرید و بفهمید، فهم پشت آن مهم است به همین دلیل وقتی به رشته حقوق آمدم ماهیت آن برایم مهمتر بود به همین دلیل فلسفه حقوق را خواندم.
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه باید مهندسی معکوس درباره مسایل داشته باشیم عنوان کرد: من طی ۱۶ سال سعی کردم مسایل اصلی را استخراج کنم. ما همواره فکر می کنیم مسایل را می فهمیم در حالیکه اینگونه نیست بنابراین من فلسفه حقوق را به منظور مهندسی معکوس حقوق و ساخت حقوق خواندم. من در یکی از کنگره های علوم انسانی اسلامی مقاله ای با عنوان منطق شناخت، منطق ساخت ارائه کردم و گفتم ما نیاز به منطق ساخت داریم.
او با اشاره به اینکه برای محقق کردن تمدن خود نیازمند چند مولفه هستیم گفت: حقوق زمانی موفق است که پارادایم نظری اش را در ساختار تمدنی ارائه کند. تمدن هویت حقوقی ما هست ولی این باید در قالب بحث فلسفی محقق شود و باید پایه های فلسفی داشته باشد. بنابراین اگر این پایه ها را از مباحث نظری بگیریم باید مباحث تمدنی خود را پیگیری کنیم. من به آقای شهیدی گفتم شما که حقوق دان هستید، چرا در حقوق استدلال فلسفی می کنید؟ گفت فلسفه نه از باب فلسفه بلکه از باب عرف تمدن ایرانی اسلامی است.
حکمت نیا با تاکید بر اینکه تمدن ما ذاتا فلسفی است افزود: موضوع بعدی این است که آسیب تمدن ما این است که تمدن ما قدرت ساختن ندارند، ما فقط می شناسیم و نمی سازیم! باید بتوانیم ساخت و نهاد بسازیم. مثلا بانک یک ساخت اقتصادی و حقوقی است بنابراین در دانشگاه من واحدی با عنوان مهندسی قرارداد تنظیم کردم. پس حقوق ما ضعفش این است که نمی تواند بسازد. حالا چطور باید بسازیم؟ این نیاز به روش شناسی دارد که بدانیم روش ساخت چیست.
این استاد حوزه با اشاره به اینکه فقه و اصول ما بحث عقل را از جایی آغاز کرده که آن طرف قضیه در خلا است گفت: بدین معنی که سوال این بوده که آیا حکم عقل را شرع قبول دارد؟ اما این طرف کار، عقل چه چیز و با چه سازو کاری می فهمد ؟ ما باید بدانیم عقل چگونه می فهمد. ما در حقوق به جز فهمیدن نیاز به خلاقیت در مهندسی معکوس، بازسازی و اراده راه حل برای مسایل جدید هستیم. برای این هم نیاز به روش شناسی، ساخت و ... هستیم.
حکمت نیا با بیان اینکه حقوق ما در چند مولفه ضعف دارد توضیح داد: حقوق ما فلسفه و تاریخ و جامعه شناسی ندارد و رابطه اش با اقتصاد را مشخص نمی کند. حقوق باید رابطه اش با اقتصاد مشخص باشد چون این ها را ندارد حقوقمان بریده از تمدن و تاریخ است. حقوق قرار نبود قانون خوانی شود بلکه قرار بود حقوق خوانش شود. کاریو درباره اصول حقوقی نوشته است که شما اصول حقوقی را باید کشف کنید چون حقوق جریان زندگی ماست.
او افزود: رفتار ما با هم دیگر خودش را در حقوق نشان می دهد. ما فکر کردیم حقوق مخلوق قانون است در حالیکه این طور نیست. اشعار و ضرب المثل ما نشان دهنده حقوق ماست و در واقع انگاره های ذهنی ما در ضرب المثل ما دیده می شود. پس حقوق باید وارد جزئیات زندگی شود.
این استاد حوزه و دانشگاه گفت: من در همین راستا این سوال را با خودم بیان کردم که آیا می شود روی دیوار شعار نوشت؟ چون این اتفاق نمی افتاد! زندگی ما ظرایف ندارد بنابراین جامعه را باید ظریف کرد و در عین حال اخلاقی. دقت در زندگی ما باید بسیار مهم باشد. دقت و امانت مدل هایی است که باید در حقوق ما هم جریان پیدا کند.
رحیم پیلوار نیز در بخش دیگری از این نشست طی سخنانی درباره محمود حکمت نیا گفت: من سال ۹۰ رساله ام را با مرحوم کاتوزیان دفاع کردم و همان موقع تلاش کردم جذب دانشگاه تهران بشوم و در نهایت محل خدمتم پردیس فارابی قرار گرفت. الان بعد از ده سال می بینیم توفیقاتی در این پردیس داشتم و یکی از اتفاقات خوبش آشنایی با حکمت نیا بود و ایشان زحمت پردیس فارابی را هم دارند. در آنجا یک نکته جالب برای من این بود که هر جلسه از ایشان یک چیز جدید یاد می گرفتم و این حس رابا معدود افرادی داشتم که هر جلسه یک چیز جدید یاد بگیرم.
او ادامه داد: بسیاری هستند که با سواد و باهوشند و مطالب را خیلی خوب بیان می کنند اما اینکه انسان ذهن خلاق داشته باشد این است که هر کسی ندارد. از سوی دیگر چیزی که خیلی موثر بوده مهربانی و معرفت ایشان است و این را هم هر کسی ندارد. من اساتید زیادی دیدم که خلقشان تنگ است اما او با صبر و مهربانی سخنان مخالف را گوش می کنند.
او افزود: ما استادان زیادی داریم که در حوزه تخصص می یابند اما ایشان در حوزه های مختلف حقوقی و فقهی ورود دارند و این باعث می شود دیدگاه جامعی نسبت به مسایل داشته باشند. ما به طور سنتی همیشه در ذهنمان هست که می گوییم علم بهتر است یا ثروت. انگار این دیدگاه صفر و صد یا سیاه و سفید بر ما حاکم است اما ایشان در این باره گفتند که به تلاش مالکیت فکری این است که علم و ثروت بهم متصل شود نه یک امر علی حده! یعنی این به خوبی تحولات دانش و اقتصاد جوامع را نشان می دهند و اگر کسی می خواهد موفق باشد باید اقتصادش هم مبتنی بر دانش باشد.
این استاد دانشگاه تهران با اشاره به بحث مردمی سازی مالکیت فکری گفت: یک دیدگاه به مالکیت فکری این است که یک رشته لوکس است و یک عده نویسنده خاص به دنبال آن است و همین باعث شده بود جامعه ما از آن دور است. اما ایشان در ارتباط با دادگستری تلاش کردند این بحث را به مردم پیوند بزنند. الان مباحث مالکیت فکری باید به زبان ساده و روشن باشد تا مردم از آن استفاده کنند. من وقتی می خواستم مالکیت فکری را در دانشگاه درس بدهم در سایت وایپو موردی را دیدم که تجربه مالکیت فکری از ملل مختلف از جمله در ایران گذاشته است و برایم جالب بود اکثر این اختراعات از مردم عادی بود.
پیلوار گفت: برخلاف تصور اولیه که فکر می کردم مالکیت فکری یک امر دور از دسترس است باید به بطن جامعه بیاید و این باعث شود اقتصاد جامعه به حرکت در بیاید و در این حوزه ایشان زحمات خاصی را درباره مالکیت فکری انجام داده است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه یکی از مشکلات ما عدم تبیین صحیح موضوع برای حوزه است و به همین دلیل احکامی صادر می شود که مانع درست می کند عنوان کرد: درباره مالکیت فکری تلاش های حکمت نیا در این حوزه قابل تقدیر است. ایشان با تسلط بر مسایل حوزوی تلاش کردند این موضوع را برای حوزه تبیین کنند. در سایر موضوعات هم باید این کار صورت بگیرد و باید به زبان شیوا و درست برای حوزه تبیین شود.
احسانی فرد هم در ادامه این نشست به تلاش های حکمت نیا برای توسعه حقوق مسئولیت مدنی اشاره کرد و گفت: همواره این فضا در دانشکده های حقوق بوده که فقه در تاثیری ندارد چون ما در فقه باب مسئولیت مدنی نداشتیم. وقتی این فکر مسلط در دانشکده های حقوق وجود نداشت معلوم بود حقوق مسئولیت مدنی ما از نظام فکری قبلی منبعث می شود اینجا ما نیازمند متفکری بودیم که بگوید در نظام فقهی ما مسئولیت مدنی آن قدر حجیم است که می توان از آن نظام سازی کرد.در آن برهه برخی از اندیشه ورها این خرده را به ایشان می گرفتند که مگر فقه چنین ظرفیتی را دارد که شما بتوانید چنین کاری کنید.
او ادامه داد: این کار سخت است چون نیاز به فردی دارد که مسلط به تمام ابواب فقهی باشد چون مسئولیت مدنی باب مشخصی ندارد و نیازمند کسی است که کاملا به تمام ابعاد فقهی مسلط باشد. اما اگر کسی می خواهد مسئولیت مدنی را در فقه منسجم بررسی کند باید به تمام ابواب مسلط باشد. این کار سخت و پرحوصله ای است. مسئولیت مدنی در ابواب حقوقی و کیفری مطرح است و نیازمند فردی است که به هر دو بخش مسلط باشد. در آن برهه سخت ترین کار بحث در باره مسئولیت مدنی در فقه امامیه بوده است. در این کار سخت یک اتهام زدایی از فقه انجام شد و یک خدمت بی شایان به آن انجام و بارور شد.
این استاد دانشگاه گفت: من بعدها که فکر می کردم دیدم در سایر حوزه هایی که ایشان ورود کردند حوزه های کلان بودند و در این حوزه ها ادبیات نظری به دقت پرورانده نشده بود و این روش مساله یابی استاد را انجام می دهد.
به گفته احسانی فرد، مولفه ای که در تحلیل های فرامتنی مد نظر است ادله فقهی و متون شرعی است. حکمت نیا در ادله منصوص شرعی مانند روایی و قرآنی شاید به الفاظ موجود در ادله شرعی می پردازند وآن را تحلیل می کنند. تمام آثار ایشان فقه فارسی مسولیت مدنی است و هیچگاه از الفاظ مستعمل در کتب فقهی استفاده نمی‌کنند چون فقه برای ایشان مقدمه ای است که برای متون و احکام شیعی فهم دقیق تری داشته باشد.
او افزود: او وقتی در متون فقهی وارد می شود رفت و برگشت در ادبیات آن دارد و بعد از این رفت و برگشت متتبعانه یافته های فقهی را برای فهم دقیق تر فقه به کار می گیرد. در خیلی از مباحث دیده می شود علاوه بر این رفت و برگشت تحلیل های ذهنی هم انجام می گیرد و این شاید برای هر کسی امکان پذیر نباشد. حکمت نیا سعی می کند لایه های ذهنی فقیهان مورد نظر را سیر کرده و تتبع فکری و ذهنی آن فقیه در مواجه با این مساله را با دقت بررسی کند.
این استاد دانشگاه گفت: هدف ایشان ازرجوع به فقه نقد کلمه فقها نیست، فقه راهی است از منظر ایشان برای فهم دقیق تر و منضبط تر ادله شرعی و به همین دلیل ادبیات فقهی که سرشار از ان قلت ها ... است در کتاب های ایشان دیده نمی شود و نقد فقها کمتر دیده می شود با اینکه ساحت بحثش کلا فقهی و با هدف تدقیق ادله شرعی است.
به گفته او، التزام او به فقه هم بسیار مهم است و مراد ما هم فقه سنتی است. این را می شود از ادله ها و مدارک ایشان پیدا کرد. او رو به ادله های سست و لغزنده نمی رود و حتی نظریات بدیع ایشان در تراز فقه تصویر می شود. به خوبی می شود در مواجهه او در ادله و مستندات در چینش و تبیین ادله و ... این را پیدا کرد. در آثار قلمی ایشان خیلی کم می شود استناد به ادله واره‌هایی نظیر مصلحت، اخلاق حسنه و ... به دست آورد. استناد به مصلحت خیلی کم است آن موارد خاص هم مواردی است که مصلحت در نزد شارع وجود دارد مثلا مصلحت جانی نباید فدای مصلحت مالی شود. اما آنجایی که بحث درباره مصلحت یابی های شخصی است اصلا نامی از مصلحت برای دلیل برای حکم نمی آید و مصلحت سنجی شخصی درست نیست.
احسانی فرد گفت: شاید حکمی که از این دلیل واره به دست می آید مقبال تشکیک باشد اما ادله واره هایی در دستگاه فکری او مهم است مانند مذاق شارع یک دلیل واره. چون می تواند ما را به یکی از منصوبات شارع برساند. مولفه دیگر در کتاب هایشان این است که تاملات دقیق و ناقدانه دارد؛ این را شاید محققان و پژوهشگران به خوبی بفهمند. ما محققانی داریم که تتبعات وسیعی دارند اما تحلیل ذهنی و فکری و قدرت تامل ندارند که بتواند برای آن محقق یک بداعت در نظریه پردازی ایجاد کند.
او با اشاره به باز اندیشی در بدیهیات و مسلمات و مفروضات و پیش فرض ها توسط حکمت نیا گفت: ایشان می گوید مسلمات دیگران مساله های ماست. همه این ها نیازمند باز اندیشی است و مثال های فراوانی از ایشان در ذهن من است. این مسلمات وقتی در دستگاه فکری ایشان می آید جز مسایل قابل بررسی می شود.
به گفته این استاد حقوق، مولفه دیگر نگاه فلسفی ایشان به پدیده های حقوقی است نه به این معنا که می خواهند به کتاب های فلسفی رجوع کنند و مسایل حقوقی را در آن بررسی کنند که البته ایشان این کار را هم کرده است اما این محل بحث ما نیست نگاه فلسفی ایشان به معنای یک تفلسف حقوقی نیست بلکه نکته فلسفی او بدین معناست که در هر مساله حقوقی اول به دنبال کشف یک دستگاه نظری و مدل فهم است این کشف دستگاه نظری برای درک چیستی مساله حقوقی نگاه اصلی ایشان است. این نگاه فلسفی جلوی خلط ها را می گیرد.
هدایت نیا دیگر سخنران این نشست بود. او درباره سابقه آشنایی خود با دکتر حکمت نیا توضیح داد: این سابقه به دهه ۷۰ بر می گردد که درباره یک موضوع حقوق عمومی با ایشان همکاری داشتم. ایشان آن وقت کتاب اعتبار آرای عمومی را نوشته بود و مشوق من برای ادامه همکاری درباره حقوق خانواده شدند. در دهه ۷۰ که من دانشجوی دانشگاه تهران بودم حتی ما می خواستیم روی خانواده کار کنیم اساتید ما را نهی می کردند و می گفتند خانواده ظرفیت رساله نویسی ندارد و در حصار حقوق خصوصی مانده بود اما ایشان ما را تشویق به این حوزه می کرد. پیش از این کتاب های حوزه حقوق خانواده فقط مربوط به روابط بین زن وشوهر و فرزندان بود و دکتر حکمت نیا به من انگیزه دادند و من اولین کارم را به صورت رسمی با فلسفه حقوق خانواده شروع کردم و این پروژه را با سرپرستی ایشان جلو بردیم. البته متاسفانه این کار بعد از دو بار انتشار دیگر به چاپ نرسید و با اینکه علاقه مندان زیادی برای تجدید چاپ وجود دارد اما امکان چاپ آن نیست.
او ادامه داد: از آن زمان تاکنون که من همواره از ایشان بهره بردم؛ نخست اینکه در پروژه هایی که داشتم ایشان را همواره از مشاوران دلسوز و امین دیدم. او نقش زیادی در تعمیق و توسعه فقه حقوق و خانواده داشته است. تلاش او اما به این حوزه محدود نیست و در توسعه و تعمیق حقوق زن تلاش های بسیاری داشته است و سه کتاب مستقل اما مرتبط با هم در این حوزه به چاپ رسانده است.
به گفته هدایت نیا، حقوق خانواده مانند فقه خانواده در انحصار حقوق خصوصی باقی مانده بود اما با تلاش و ارشاد ایشان شاخه جدید فقه حقوق خانواده به حقوق عمومی خانواده تبدیل شد و در این زمینه ادبیات گسترده ای آماده شده و من تمام پروژه های خودم را با اتکا به ذهن خلاق ایشان جلوبردم.
او ادامه داد: ایشان موضوعی به من پیشنهاد کردند با عنوان مساله شناسی حقوقی و در آن طراحی نظام جامع حمایت خانواده را مورد تاکید قرار دادند ومن با راهنمایی ایشان مقاله ای در این باره نوشتم و باز با حمایت ایشان کتابی به همین نام منتشر کردم. تمام مقالات و کتاب های من قبل از چاپ توسط ایشان داوری شده است.
او با بیان اینکه اکنون برخلاف دهه ۷۰ یا ۸۰ که می گفتند حقوق خانواده ظرفیت رساله نویسی ندارد الان این حوزه به بلوغ رسیده و توسعه یافته و از انحصار حقوق خصوصی خارج شده و حقوق عمومی خانواده با کمک ایشان طراحی شده است عنوان کرد:ما هنوزهم در متون فقهی فصلی جدا برای مسایل زنان نداریم و مسایل زنان در حقوق خانواده دیده شده اما سه کتاب ایشان درباره حقوق زنان در فقه کاری برجسته است.
او با اشاره به منش علمی و شخصیتی او اظهار کرد: او یک ذهن بسیار خلاق دارد و من بارها در سازمان دهی یک طرح پژوهشی هرگاه نیاز به مشاوره داشتم به سوی ایشان رفتم و به سهولت ساختار مباحث را برای من سازمان دهی کرده است. اشراف ایشان باعث شده کارهای ایشان به روز باشد و آخرین دستاوردها در منابع ایشان نقل و نقد شده است.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: لایحه صیانت و کرامت و پیشگیری خشونت علیه زنان مدت هاست سرگردان است و ایشان قرار بود در ۴۸ ساعت موادش را مرور و ویرایش کند. ما ۴۸ ساعت صبح و عصر برای این کار وقت گذاشتیم و ایشان گفتند این کار نیاز به تغییرات ساختاری دارد و این کار را دوباره طراحی کردند. شاید کمتر از یک ساعت مواد کاملا بازنویسی شد با رعایت فنون قانون گذاری و اگر این لایحه به تصویب برسد یک کار با ارزشی است که می تواند به نام ایشان ثبت شود. این امکان پذیر نیست جز برای کسی که به قوانین و حقوقی مسلط باشد.
او با بیان اینکه روحیه دلسوزی و شاگرد پروری دکتر حکمت نیا نیز ستودنی است و دلسوزانه همه داشته های خود را عرضه کرده است گفت: دکتر حکمت نیا در آموختن بخلی ندارند و این جود و بخشش ایشان مثال زدنی است. فروتنی و روحیه تواضع ایشان هم از دیگر خصوصیات برجسته حکمت نیاست. قدرشناسی هم یکی دیگر از ویژگی های اوست و با افرادی که از نظر علمی از ایشان پایین تر بودند با فروتنی برخورد کردند و سعی می کردند اعتماد به نفس افراد از بین نرود.
حجت الاسلام رضا غلامی نیز در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه بسیاری از آثار ایشان نوآوری های دارد که نیازمند بررسی است گفت: مقایسه کارهای ایشان با سایر همکاران این حوزه نوآوری های او را نشان می دهد. همچنین نظم فکری حکمت نیا حائز اهمیت است و آشوب زدگی وجود ندارد و یک خط فکری منظمی دارند.
او با اشاره به مدیریت پژوهشی دکترحکمت نیا افزود: ایشان در مناصب مختلفی که بودند مدیرگروهی را بر عهده داشتند و در حوزه مدیریت پژوهشی اندیشه مدیریتی دارند برخی فقط مسئولیت قبول می کنند اما او صاحب سبک است و در ساماندهی مدیریت پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نقش موثری داشته است.
به گفته غلامی، دکتر حکمت نیا در نزدیک کردن پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به فضای آکادمی نقش زیادی داشته است. همچنین در واقع بینانه کردن جریان پژوهشی پژوهشگاه نقش داشتند و پژوهشگاه را از رویکرد ایده آلیستی به رئالیسم انتقادی سوق دادند. در دوران به ویژه مدیریتی ایشان شاهد پرورش نیروهای زیادی هستیم و با حمایت ایشان افراد زیادی پرورش یافتند و حتی عده ای به چهره علمی تبدیل شدند.
غلامی در پایان گفت: او همواره از کارهای مشارکتی استقبال داشته است اما ایشان در همه این سال ها هر جا کار مشارکتی عالمانه ای بود او فعالیت داشته و تصنعی هم نبوده است. دکتر حکمت نیا سرمایه برای حوزه و دانشگاهست و امیدواریم از این به بعد شاهد فعالیت های پژوهشی ایشان باشیم.
امیری نیز در بخش پایانی این نشست اظهار کرد: رویکرد مساله محور ایشان در حوزه مبارزه با فساد تجلی خاصی داشت. وضعیت فساد در کشور اسفبار است و از لحاظ رتبه بندی جهانی رتبه ۱۵۰ را از ۱۸۰ داشتیم و این خیلی وضعیت اسفباری است.
اوگفت: ما سازوکارهای متعدد مبارزه با فساد را داریم که اما کمکی به ما نکردند و مدام در حال افول است. ایشان وقتی در وزارت دادگستری در این باره به کمک زیادی کرده است و اول تلاش کردند مساله را در این حوزه تبیین کنند البته این رویکرد خیلی به مذاق نظام بروکراتیک خوش نمی آمد و اولین کاری که کردند متن کنواسیون درباره مبارزه با فساد بازخوانی کردند و تلاش کردند مفهوم فساد را تبیین کنند.
آلبوم تصاویر
دفعات مشاهده: 122 بار |
دفعات چاپ: 30 بار |
دفعات ارسال به دیگران: 0 بار |
0 نظر
آخرین مطالب سایت