ششمین و آخرین نشست هفته پژوهش: «آموزش عالی سبز»

ششمین و آخرین نشست هفته پژوهش مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با همکاری معاونت اداری، مالی و مدیریت منابع وزارت عتف با عنوان «آموزش عالی سبز» برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، دکتر جبار رحمانی، پژوهشگر میز تخصصی مطالعات محیط زیست مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی که در ششمین نشست مشترک مؤسسه با معاونت‌های مختلف وزارت علوم به مناسبت هفته پژوهش سخن می‌گفت سخن می‌گفت اظهار داشت: مقوله مدیریت سبز و دانشگاه پایدار بوم‌شناختی باید به عنوان هدفی غائی در بالاترین سطح آموزش عالی کشور مورد توجه قرار بگیرد، اظهار داشت: تقلیل پایداری مدیریت سبز و به مقوله‌ای فرعی در حیطه فعالیت معاونت اداری و مالی، عنصری کلیدی را از حیات و مسئولیت اجتماعی دانشگاه سلب می‌کند.
به گفته وی، بحث «دانشگاه سبز»، مقوله‌ای در قالب ایده «دانشگاه بوم شناختی» است. دانشگاه ایرانی هم رسالت مهمی در زمینه مسائل زیست محیطی دارد چه از جنبه درونی به عنوان یک نهاد اجتماعی و چه به لحاظ نقش ویژه‌ای که در جامعه ایرانی دارد؛ با این منطق و مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی چند سالی است که در این حوزه فعالیت می کند و سعی کرده‌ایم مجموعه ادبیات نظری و تجربیات ایرانی و خارجی در این حوزه را جمع کنیم.
وی در تبیین مفهوم دانشگاه سبز گفت: دانشگاه سبز، ریشه در نظریه توسعه پایدار و مسئولیت اجتماعی دانشگاه دارد. توسعه پایدار به تعریفی ساده به معنی توانایی در تامین نیازهای امروز ما بدون خدشه‌دار کردن توانایی نسل‌های آینده در بهره‌گیری از این منابع است. متأسفانه نحوه بهره گیری ما از منابع چنان غلط بوده که نه تنها نسل‌های آینده دچار مشکل می‌شوند که حتی خودمان هم به آینده خودمان اطمینان نداریم.
به گفته دکتر رحمانی، ایده پایداری و مدیریت سبز برای دانشگاه مبتنی بر دو توجیه است. یکی نظریه مسئولیت اجتماعی که دانشگاه را اولاً به عنوان نهادی اجتماعی در کنار سایر نهادها، موظف می‌کند که در زمینه محیط زیست و پایداری مسئولانه عمل کند و دوم به واسطه نقش ویژه دانشگاه در تربیت شهروندان و نسل آینده رهبران جامعه که آن را به عنوان کانونی اصلی در توسعه پایدار مورد توجه قرار می‌دهد. ایده پایداری و مدیریت سبز، توجیه اقتصادی هم دارد چون مشخص است شیوه غیراصولی و خطرناکی که امروز در استفاده از منابع پیش گرفته‌ایم، شیوه پایدار و اقتصادی ای نیست و قطعاً در آینده نزدیک دچار مشکل می‌شویم. صاحبنظران هم تأکید دارند که باید توأمان به این دو دلیل توجه کرد.
دکتر رحمانی تصریح کرد: مقوله پایداری درباره دگرگونی است و به این معنا توجه دارد که به کجا می‌خواهیم برویم یعنی مسیر رسیدن به آینده مطلوب را نشان می‌دهد نه این که آینده چگونه خواهد بود.
به گفته عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، در خصوص نقش دانشگاه در توسعه پایدار، دو پرسش مطرح است؛ یکی این که آیا دانشگاه می‌تواند در توسعه پایدار نقشی داشته باشد که جواب همه مثبت است و دیگر اینکه آیا نهاد آموزش عالی به این سطح از شجاعت و کنشگری رسیده که مسئولیت خود را در این زمینه اجرا کند که به نظر می‌رسد به این سؤال باید به دقت توجه کرد و پاسخ درستی به آن داد.
وی با بیان این که هنوز حتی در آمریکا و اروپا هم مفهوم پایداری به عنوان مسئله فرعی در سیاستگذاری‌ها در نظر گرفته می‌شود، اظهار داشت: مقوله پایداری را می‌توان در چند ساحت در نهاد آموزش عالی مطرح کرد. از یک طرف در بحث مدیریت نهادی و راهبری دانشگاه‌ها، ایده‌های پایداری و توسعه را به‌عنوان امری کانونی در کجا قرار دهیم یا به طور خیلی خاص پایداری و دانشگاه سبز را به‌عنوان هدفی برای فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی و زیست‌محیطی و آموزشی دانشگاه در نظر بگیریم. و یا اینکه خود این پایداری به عنوان سنجه‌ای برای بررسی ردپای بوم شناختی در برنامه‌ها و سیاست‌های دانشگاه‌ها مدنظر قرار گیرد. اما مسئله اصلی این است که مسئله محیط زیست یا پایداری در دانشگاه‌ها، مقوله‌ای صرفاً فنی – اداری تلقی می شود و حتی مفهوم پایداری را به پایداری محیط زیستی تقلیل داده‌اند.
دکتر رحمانی با اشاره به نگاه بوم‌شناختی بارنت درباره دانشگاه گفت: بارنت معتقد است که دانشگاه بوم‌شناختی دارای هفت اکولوژی سیاست، اقتصاد، جامعه، محیط زیست، انسان، نهادها و تربیت است و باید بتواند به طور متعادل این اکولوژی‌ها را داشته باشد تا ضمن پایداری، خلاقیتی خودبنیادی هم در آن باشد تا جامعه را به توسعه متعالی‌تری برساند.
وی با انتقاد از این که بحث پایداری و دانشگاه سبز در دانشگاه‌های کشور ذیل حوزه اداری و مدیریت منابع دیده شده و این مسئولیت سنگین که برعهده مجموعه دانشگاه اعم از معاونت‌های آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و … است طبعاً از عهده یک حوزه برنمی‌آید گفت: این که دانشگاه سبز با بخش اداری و مالی ارتباط دارد درست است ولی این مقوله را نباید یک سیاست فرعی یا مسئولیتی در حیطه اداری مالی دید.
دکتر رحمانی با تأکید بر این که بحث پایداری که فراتر از دانشگاه سبز است را باید به عنوان هدف غایی در بالاترین سطوح دانشگاه و آموزش عالی کشور در نظر بگیریم و پایداری اندیشه‌ای باید در تمام ارکان دانشگاه و کنشگران دانشگاهی وجود داشته باشد، اظهار داشت: چند باور غلط یا خرافه در مورد سیاست‌های پایداری در ایران و جهان مطرح است که توجه به آنها ضروری است. یک باور غلط اینکه پایداری یعنی افزایش هزینه و دانشگاه باید بودجه اضافه‌ داشته باشد که صرف آن کند در حالی که سرمایه‌‌گذاری در این حوزه در بلند مدت کاملاً مقرون به صرفه است. خرافه دوم اینکه بحث پایداری یک موج زودگذراست و دیگر اینکه گفته می‌شود پایداری یک شعار و برنامه سیاسی و حزبی است در حالی که بحث پایداری فراتر از جریان‌های سیاسی است.
وی خاطرنشان کرد: باور غلط دیگر اینکه پایداری مفهومی صفر یا ۱۰۰ است یعنی یا نباید وارد آن شویم یا اگر وارد می‌شویم باید سرمایه‌گذاری بالایی انجام بدهیم تا نتیجه بگیریم در حالی که پایداری اصولاً عنصری کلیدی برای حیات و مسئولیت اجتماعی دانشگاه است.
عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی خاطرنشان کرد: تجربه‌های جهانی پنج راهبرد اثرگذار برای ادغام پایداری و آموزش عالی دارد. یک راهبرد، فهم سیاستگذاران و راهبرد دوم همدلی‌ای است که بین تمام کنشگران این نهاد چه در حوزه اداری – مالی و چه در حوزه‌های فرهنگی – اجتماعی، پژوهشی و آموزشی دانشگاه ‌ها ایجاد می‌شود. راهبرد سوم، طرح سیستمی است. پایداری اندیشی امری معطوف به کنشگران است یعنی باید انسانی با سبک زندگی پایدار داشته باشیم نه اینکه صرفاً چند برنامه کاهش مصرف انرژی و توسعه فضای سبز در دانشگاه بگذاریم. راهبرد بعدی هم رفع محدودیت‌های قانونی سر راه پایداری است.
دکتر رحمانی تأکید کرد: در دانشگاه همه سیاست‌ها، ارکان و خدمات باید در مسیر حمایت‌های بروکراتیک، پژوهشی، آموزشی و … از پایداری باشد. از این جهت بسیار مهم است که گام‌های اصلی تیم‌های مدیریتی دانشگاه در این مسیر مشخص باشد. مسئله‌ای که در کشور ما وجود دارد این که نهادهای بالادستی آموزش عالی در چندان با هم منسجم عمل نمی کنند و همه بار این مسوولیت در وزارت علوم بر دوش کارگروه راهبری مدیریت سبز است. این در حالی است که اهمیت این مقوله در دنیا چنان جا افتاده که به تدریج سیاست‌های پایداری هر دانشگاه یکی از ملاک‌های انتخاب دانشگاه‌ توسط خانواده‌ها شده است و چه بهتر که این چنین رویکردهایی را در ایران هم باب کنیم. راه‌اندازی رشته‌های جدید دانشگاهی مرتبط با مدیریت سبز و پایداری خصوصاً در حوزه‌های میان رشته‌ای و پایداری‌‌اندیشی در مدیریت دانشگاه‌ها می‌تواند در تحقق دانشگاه سبز و حرکت در مسیر پایداری مؤثر باشد.
پژوهشگر میز تخصصی محیط زیست مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در ادامه این نشست به بررسی گزارش کمیته راهبری مدیریت سبز وزارت علوم پرداخت و گفت: مسأله‌ای که در گزارش فعالیت‌های دانشگاه‌ها جلب توجه می‌کند کم توجهی بیشتر دانشگاه‌های تهران و سطح یک به مقوله مدیریت سبز است مثلاً در زمینه تولید برق سبز عمدتاً دانشگاه‌هایی مثل دانشگاه ارومیه، سیرجان و صنعتی کرمانشاه فعال شده‌اند و از دانشگاه‌های تهران فقط دانشگاه صنعتی شریف به طور محدود در این زمینه فعالیت دارد که علتش شاید ارزان بودن منابع انرژی است که تمایل دانشگاه‌های بزرگ به سرمایه‌گذاری در این بخش را کم کرده است. در حوزه آب هم دانشگاه‌هایی مثل دانشگاه تبریز و مازندران پیشگام هستند ولی دانشگاه‌های مادر و دانشگاه‌های مناطقی که در زمینه آب مشکل بیشتری دارند این مسئله را چندان جدی نگرفته‌اند. مثلاً در دانشگاه اصفهان نهایتاً سر دوش‌های حمام عوض شده که در جای خود با ارزش است ولی مسلماً از این دانشگاه انتظار بسیار بیشتری می‌رود.
دکتر رحمانی افزود: مسئله دیگری که در این گزارش دیده می‌شود این که در مجموع توجه زیادی به فناوری‌های بومی نشده است. مشکل دیگر، تنوع بیش از حد سیاست‌ها در این حوزه است که نشان‌دهنده عملکرد موضعی و غیر منسجم دانشگاه‌هاست. دیگر اینکه عمده برنامه‌های دانشگاه‌ها در داخل محوطه دانشگاه است و به محیط پیرامونی توجه نشده است و البته حتی در برنامه‌های درسی پنهان و آشکار دانشگاه‌ها هم ردپای کمی از مفهوم پایداری و دانشگاه سبز مشاهده می‌شود که طبعاً نمی‌تواند درک جامعی از مفهوم محیط زیست و توسعه پایدار در دانشجویان ایجاد کند.
عضو هیئت مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در ادامه از این که در این گزارش، کنشگران اصلی که دانشجویان هستند حضور ندارند، ابراز تأسف کرد و گفت: رویکرد دنیا در مقوله محیط زیست، مدیریت سبز و پایداری این است که کنشگران دانشجو، کار اصلی را انجام بدهند و بقیه حامی آنها باشند در حالی که فعالیت دانشجویان و گروه‌های دانشجویی در این گزارش بسیار کم رنگ است.
وی با بیان اینکه در مجموع ابعاد فرهنگی و اجتماعی مدیریت سبز در ایران جدی نیست و در حد برگزاری چند کنفرانس و نمایشگاه است، اظهار داشت: اگر آیین‌نامه‌های مدیریت سبز را هم ببینید همین وضع است و بیشتر معطوف به محوطه دانشگاه است و کمتر به مسئولیت اجتماعی دانشگاه توجه شده است در حالی که در دنیا حتی بنیادهای خیریه فعال در دانشگاه‌ها از مدیریت سبز و مقوله پایداری در دانشگاه‌ها حمایت می‌کنند.
دکتر رحمانی تصریح کرد: جالب است که در این گزارش، تنها جایی که ابعاد فرهنگی – اجتماعی مسئله مدیریت سبز را می‌بینیم، کمیته‌های فرهنگی آموزشی هستند یعنی نه در ستاد وزارتخانه و نه در کارگروه راهبری مدیریت سبز که در یک کمیته فرعی ابعاد فرهنگی اجتماعی این مقوله فعال شده است.
عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در ادامه اظهار داشت: درست است که فناوری‌های جدید هوشمند سازی می‌توانند به مدیریت سبز کمک کنند ولی تا تغییری در نگرش و فرهنگ عمومی نسبت به مقوله مدیریت سبز و پایداری ایجاد نشود راه به جایی نمی‌بریم.
وی با بیان این که حتی معماری دانشگاه‌های ایران هم طوری نیست که اندیشه پایداری را به دانشجویان منتقل کند گفت: عدم فرهنگ‌سازی باعث شده که همدلی لازم در تحقق سیاست‌های پایداری و مدیریت سبز نباشد. پروژه‌هایی هم که در گزارش ذکر شده‌اند، هیچ کدام در حوزه فرهنگی نیست و از ۵۵ میلیارد تومان بودجه اختصاص یافته به مدیریت سبز فقط ۱۵ درصد آن در حوزه فرهنگی صرف شده که آن هم عمدتاً در برگزاری همایش و نمایشگاه بوده است. بحث آموزش و تعریف دروس جدید و برنامه‌های درسی پنهان هم کاملاً مغفول مانده که امیدوارم با ورود معاونت‌های مختلف وزارت علوم و دانشگاه‌ها، شاهد حرکتی فراگیر در حوزه دانشگاه سبز در ایران باشیم و این مقوله از بحثی حاشیه‌ای و فرعی به رویکردی محوری در آموزش عالی کشور تبدیل شود.

دکتر رضا ماحوزی، معاون آموزشی پژوهشی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی هم که مدیریت این جلسه را برعهده داشت با اشاره به رویکرد وزارت علوم به مقوله ارتباط دانشگاه با صنعت و جامعه و الزامی کردن فعال شدن اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها در این حوزه اظهار داشت: باید ببینیم سهم دانشگاه سبز در این زمینه چه قدر است و مقوله دانشگاه سبز و پایداری چه از بعد نظارت بر قراردادهای پژوهشی بین دانشگاه و صنعت و چه ترویج و پیشبرد برنامه‌های مدیریت سبز در قالب ارتباط دانشگاه با جامعه چگونه از این فرصت بهره‌مند می‌شود.

دکتر رحمانی در پاسخ به یکی از شرکت‌کنندگان در بحث که به تعارض منافع برخی افراد با سیاست‌های مدیریت سبز در دانشگاه‌ها اشاره کرده بود گفت: بحث تعارض منافع در مدیریت سبز دانشگاه کاملاً جدی است و مشخص است که برخی برای حفظ منافع خود به دیدگاه‌های غلط علیه مقوله دانشگاه سبز و پایداری دامن می‌زنند. دانشگاه وقتی به سمت سبز شدن برود باید همه قراردادها و هزینه‌ها از جمله در بخش تغذیه و تأسیسات و … دانشگاه شفاف شود.

رئیس کارگروه راهبری مدیریت سبز یکی از دانشگاه‌ها هم از این که در ارزیابی عملکرد دانشگاه ‌ها در این حوزه وزن زیادی به توسعه فضای سبز دانشگاه‌ها داده شده انتقاد کرد که دکتر رحمانی با تأیید نظر وی گفت: متأسفانه ذهن برخی با شنیدن دانشگاه سبز سریعاً به بحث‌های زیست محیطی و حتی وضعیت فضای سبز دانشگاه‌ کشیده می‌شود و برای همین است که ترجیح می‌دهم به جای دانشگاه سبز از اصطلاح دانشگاه پایدار یا دانشگاه بوم‌شناختی استفاده کنم.
وی با بیان این که در کشور با سونامی بحران‌ها مواجهیم که فقط آلودگی هوا سالانه ۱۲ تا ۲۰ هزار نفر از شهروندان را به کام مرگ می‌کشد، اظهار داشت: در این شرایط تنها مفر و نقطه امید مردم، مراکز آموزشی اعم از دانشگاه‌ها و مدارس هستند که امیدواریم بتوانیم نقش مؤثری در کمک به رفع این بحران‌ها ایفا کنیم.
دکتر حسین میرزائی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی هم با دعوت از مسئولان و کارشناسان حوزه مدیریت سبز در ستاد وزارتخانه و دانشگاه‌ها برای انتقال تجارب و اطلاعات خود به مؤسسه اظهار داشت: بحث پایداری و مدیریت سبز باید بیش از پیش در دانشگاه‌ها ترویج شود که همکاران ستاد وزارتخانه می‌توانند با گردآوری تجارب دانشگاه‌های مختلف و استفاده از امکانات مالتی مدیا، خلاقیت‌ها و اقدامات با ارزشی که در هر یک از دانشگاه‌‌ها شده را معرفی و ترویج کنند.

دکتر اسماعیلی، مدیر کارگروه راهبری مدیریت سبز وزارت عتف هم با تقدیر از توجهی که در مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی به مقوله مدیریت سبز شده است اظهار داشت: اقدامات خوبی در بحث مدیریت انرژی و زیست محیطی تا تصفیه فاضلاب پسماندها و کاهش ردپای کربن در دانشگاه‌ها شروع شده ولی متأسفانه هنوز به چارچوبی پایدار نرسیده‌ایم که یک نقشه راه ثابت را در این زمینه تعریف کنیم.
وی تأکید کرد: معاونت‌های اداری مالی صرفاً مسئولیت هماهنگی امور مدیریت سبز در دانشگاه‌ها را دارند و همه معاونت‌ها و بخش‌ها و کنشگران دانشگاهی باید در این امر راهبردی مشارکت کنند. خوشبختانه پژوهش‌های زیادی هم در این حوزه انجام می‌شود که باید آنها را جهت‌دهی کنیم.
دکتر اسماعیلی خاطرنشان کرد: شایسته‌ترین و زبده‌ترین نیروهای انسانی وزارت علوم در دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی هستند که امیدواریم ستاد وزارت علوم را در سیاست‌گذاری‌ها و تدوین و پیشبرد برنامه‌های این حوزه یاری کنند.