مطالعات میان‌رشته‌ای

تعریف از دانش، شیوه‌های اندوختن دانش و طبقه‌بندی آن و رویکرد بشر به این موارد، مانند دیگر تحولات اجتماعی و تاریخی، همواره در حرکت و تغییر بوده است. هر کدام این موارد بسته به زمینه و زمانه‌ای که در آن قرار داریم، ممکن است تعریف متفاوتی داشته باشند. مساله‌ی رشته‌ها، شاخه‌ها، دسته‌بندی علوم و … از زمان فلاسفه یونان یک دغدغه مهم بوده است. پیوند این موارد با زمینه اجتماعی و تاریخی هر زمانه‌ای، به نحوی است که می‌توان با مراجعه به تعاریف از دانش، طبقه‌بندی دانش و شیوه‌های اندوختن و به کار بستن آن در هر دوره‌ای، به عنوان یکی از نمودهای مهم از آن دوره نگریست. به طور مثال از طریق مطالعه این تحولات می‌توان دریافت که بشر به جهان، جایگاه خودش در جهان، نحوه ارتباطش با آن و … چگونه نگاه می‌کرده است.\r\nرویکرد «میان‌رشته‌ای» بیش از هر چیز حاصل گسترده و پیچیده شدن مسائل زندگی بشر در جهان امروز است. تکثر و پیچیده‌شدن این مسائل به حدی بوده است که منجر به یک تغییر رویکرد اساسی به شیوه اندوختن، آموزش و به کار بستن دانش بوده است. در واقع با گسترده شدن دانش بشری، عملا لزوم حرکت در مرزهای دانش احساس می‌شود. به طور مثال می‌توان به مساله اجتماعی مانند «اعتیاد» اشاره کرد که در آن واحد مجموعه‌ای از دانش‌ها مانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، زیست‌شناسی و … ممکن است نیاز باشند تا با تلفیق مفاهیم و فرض‌هایشان به ایجاد درکی عمیق‌تر از مساله کمک کنند. به بیان دیگر، گویی بشر نتیجه‌ی محدود شدن در شاخه‌ها و گرایش‌ها و از دست دادن دید کلی را، در بحران‌های زیست‌محیطی و اجتماعی و … به چشم دیده است و به دنبال تعدیل این نگاه به «میان‌رشته‌ای» روی‌ آورده است. در این بخش، با مروری بر رویکرد «میان‌رشته‌ای» در ایران و جهان، و گذر از غلبه‌ی مطلق رویکرد «رشته‌ای»، چه در نظر و چه در عمل، تلاش می‌کنیم تازه‌ترین این تحولات را معرفی کنیم.\r\n\r\nدر ابتدا، مجموعه‌ای از تعاریف مشهور در خصوص مفهوم «میان‌رشته‌ای» و واژگان کلیدی و اصطلاحات مربوط به آن را ارائه می‌دهیم.\r\nتعریف «میان‌رشته‌ای»\r\nاز مطالعات میان‌رشته‌ای تعاریف بسیاری ارائه شده است. در ادامه به برخی از مشهورترین این تعاریف می‌پردازیم:\r\nیکی از تعاریف بسیار پر ارجاع از مطالعات میان‌رشته‌ای، تعریف مرسوم کلاین و نیوول است: «فرایند پاسخگویی به پرسش ها، شناخت و حل مساله یا مشکل و نیز تجزیه و تحلیل موضوع یا موضوعات پیچیده‌ای که با استفاده از دانش، روش و تجارب یک رشته یا تخصص امکان پذیر نباشد.»\r\nمنسیل و گاردنر ، مطالعات میان رشته ای را شیوه‌ای می‌دانند که دانش و حالات تفکر را از نظامهای گوناگون به گونه ای یکپارچه می کند که با اشکال روشمند ارتباطی و انتخاب های پویا شامل سه ویژگی سازگار توازن و اثر بخشی باشد.\r\nیکی دیگر از این تعاریف که بسیار مشابه تعاریف بالاست، مربوط به «مرکز تحقیقات و نوآوری‌های آموزشی آمریکا» است : بنا بر این تعریف، میان رشتگی صفتی است که برای توصیف تعامل میان دو یا چند رشته مختلف به کار می رود. این تعامل می تواند از تبادل ساده نظرها تا همگرایی متقابل مفاهیم روش شناسی رویه‌ها معرفت شناسی اصطلاح شناسی داده ها و سازمان دهی تحقیق و آموزش در عرصه‌ای گسترده را در بر گیرد.\r\nسیلیتو میان‌رشته‌ای را اینگونه تعریف می‌کند: یکپارچه سازی ایده های رشته های مختلف، نزدیک شدن نظریه ها، روشهای پژوهش و و طرز نگاه ها به دنیای یکدیگر.\r\nتعریف یوسف شاقول و محمد عموزاده، توجه ما را به نکته‌ای در خصوص تفاوت رویکرد وحدت دانش در زمانه‌ی حاضر و گذشته جلب می‌کند. یعنی تفاوت میان جامعیت در یک شخص و جامعیت حاصل از سنتر جماعت‌های علمی:\r\n«… يك بار ديگر جامعة علمي به اين نگاه سنتي توجه نموده است كه حل بسياري از مسائل علمي نيازمند رويكرد و نگاهي جامع است، با اين تفاوت كه در سنت علمي گذشته تلاش مي‌شد تا اين جامعيت را در فرد فرد انديشمندان جست وجو كرده و محقق كند، اما در اين دوران جامعيت را در جمع می‌جویند. اگر در گذشته دانشمنداني چون ارسطو و ابن سینا، جامع و خالق آثار متنوعي چون فلسفه، منطق، رياضيات، طب و روانشناسي بودند، امروزه متناسب با مسئلة مورد نظر، جامعيت تخصص‌ها را توسط افراد مختلف يك گروه كه هر يك در رشته‌اي خاص صاحب تخصص‌اند تأمين مي كند و اين امر با عنايت به گستردگي و پيچيدگي تخصص‌ها كاملاً طبيعي مي‌نمايد.»\r\nاگرچه تعاریف از «میان‌رشته‌ای» بسیار گسترده و متنوع هستند، اما همه‌ی این تعاریف در چند مورد محوری با یکدیگر تشابه دارند:\r\n• تمرکز میان‌رشته‌ای، بر حل مسائل و پاسخ به پرسش‌هایی است که با محدود ماندن در یک رشته‌ی خاص امکان پاسخگویی به آن‌ها نیست.\r\n• میان‌رشته‌ای‌ها، به نتایج پژوهش‌های تخصصی نیز متکی هستند. این پژوهش‌ها، توسط جماعت‌هایی از متخصصان انجام می‌شود که هر کدام از این جماعت‌ها، در مجموعه‌ای از اصول راهبردی، مفاهیم، نظریات و روش‌ها اشتراک دارند.\r\n• مطالعات میان‌رشته‌ای، نتایج پژوهش‌های تخصصی را ارزیابی و سنجش می‌کند.\r\n• مطالعات میان‌رشته‌ای، نظریات، مفاهیم و روش‌های چندگانه را با یکدیگر متحد و تلفیق می‌کند.\r\n• مطالعات میان‌رشته‌ای، بهترین عناصر رویکردهای رشته‌ای را با یکدیگر تلفیق می‌کند تا بتواند به بهترین و کاملترین نحو به یک مسئله پاسخ بدهد.\r\nمطالعات میان‌رشته‌ای در دو زمینه‌ی آموزشی و پژوهشی کاربرد دارند. وجه آموزشی مطالعات میان‌رشته‌ای عموما منجر به ایجاد رشته‌های ترکیبی مانند روان‌شناسی اجتماعی و یا میان‌رشته‌ای‌هایی مانند «مطالعات زنان»، «مطالعات جوانان»، «مطالعات شهری» و … می‌شود. وجه پژوهشی میان‌رشته‌ای مربوط به تمرکز بر یک مساله یا پرسش پژوهشی توسط تلفیق و سنتز، ارزیابی و به کار بستن مفاهیم، روش‌ها و فرضیات رشته‌های گوناگون و پاسخ به مساله پژوهش توسط حرکت بر مرزهای میان رشته‌هاست.\r\nواژگان کلیدی و تعریف آن‌ها\r\nبا گذر از انحصار رویکرد رشته‌ای، مجموعه‌ای از واژگان وارد دایره واژگان حوزه مربوط به دانش بشری شدند. در اینجا برخی از اصطلاحات مربوط و نزدیک به «میان‌رشته‌ای» را توضیح می‌دهیم. ( این تعاریف عمدتا برگرفته از کتاب «گفتمان میان‌رشته‌ای دانش» ، مقاله‌ی «بررسی نظری و تجربی انگیزه انجام مطالعات میان‌رشته‌ای» و همچنین وب سایت «انجمن مطالعات میان‌رشته‌ای» است):\r\n• درون رشتگی(( Disciplinary: تلفیق دانش و مفاهیم و روش های موجود در یک رشته دانشگاهی، برای شناخت و حل یک مسئله در آن رشته یا حوزه علمی.\r\n• بیارشتگی یا دورشتگی(Cross disciplinary): بررسی و مطالعه یک پدیده یا موضوع علمی مرتبط با یک رشته خاص با استفاده از مبانی تجارب و مهارت های آموزشی و آزمایشگاهی یک رشته علمی و یا حوزه پژوهشی دیگر.\r\n• چندرشتگی(Multidisciplinary): گرد هم آوردن رشته‌های متفاوت برای کار کردن روی یک مشکل / هدف مشترک اما بدون یکپارچه شدن دیدگاه‌های رشته‌های مختلف.\r\n• تکثر رشتگی( Pluridisciplinary): موضوعات کلان مثل بحران آب یا گرمایش زمین، که پرداختن به آن‌ها ده‌ها رشته را می‌طلبد یا آن‌ها که جنبه برنامه‌ریزی اجتماعی دارند مانند آمایش سرزمین.\r\n• فرارشته‌ای(Trans disciplinary): دست‌یابی به مجموعه مشترکی از قوانین، روش‌ها و یکپارچگی و همکاری در تمامی سطوح دانش در راستای یک هدف مشترک. فرارشتگی در واقع نوعی همگرایی در نظرگاه‌های علمی، فلسفی و معرفتی است.\r\n• پسارشتگی یا ضدرشتگی ( post disciplinary or anti-disciplinary) که به طور کلی رشتگی و حتی میان‌رشتگی را مردود می‌داند و پا را فراتر می‌نهد. این رویکرد به نوعی یک رویکرد رادیکال پست‌مدرن است.\r\n• تلفیق(Integration): تلفیق همان عنصر کلیدی است که چندرشتگی را از میان‌رشتگی متمایز می‌کند. تلفیق چند عنصر کلیدی دارد: ترکیب و سنتز نگرش‌ها و نتایج رشته‌ها که به صورت انتقادی مورد بازبینی و ارزیابی قرار گرفته‌اند، ایجاد و خلق یک زمینه‌ی مشترک، ایجاد و خلق یک فهم کلی‌تر و جامع‌تر، یک فرایند مداوم و متمرکز بر یک پرسش یا مساله. تلفیق را می‌توان شامل سه دسته تلفیق سازمانی، استراتژیک و معرفت‌شناسانه دانست.\r\n• زمینه‌مشترک(Common ground): مقصود از زمینه‌مشترک، مفاهیم و فرضیه‌های مشترکی است که می‌تواند منجر به آشتی رویکردهای متفاوت شود. در واقع قاعده مهم برای ایجاد زمینه‌مشترک، انجام تعدیل‌هایی در مفاهیم و فرضیات است که بتوانند منجر به ایجاد آن «اشتراک» شوند. فرایند ایجاد این زمینه شامل بازتعریف، وسیع نمودن نظریات، سازماندهی و تغییر است.\r\n• فهم جامع‌تر(More comprehensive understanding): فهم جامع‌تر، فهمی کل‌گراست که از طریق تلفیق نظریات، روش‌ها، مفاهیم از رشته‌های متکثر ایجاد می‌شود. برای رسیدن به این فهم، در عین احترام به رشته‌ها از آن‌ها فراتر می‌رویم. این فهم، نسبت به فهم هر کدام از رشته‌ها، با جزئیات بیشتری است.\r\n• چشم‌انداز به جهان (Worldview): این مفهوم را می‌توان به عینکی تشبیه کرد که از پشت آن جهان دیده می‌شود. دانشجویان و اساتید می‌توانند از طریق فهم میان‌رشتگی، به این چشم‌انداز شکل بدهند و آن را وسیع تر از چشم انداز رشته‌ای بسازند.\r\n• پیچیدگی(Complexity): به معنای درکی از واقعیت است که آن را چندلایه و متکثر می‌بیند و رابطه علت و معلولی ساده و خطی بین چیزها را نفی می‌کند.\r\n• دانشگاه پنهان (Hidden university): این اصطلاح که با اصطلاح «واقعیت پنهان میان‌رشتگی» نیز ارتباط دارد به معنای این است که بیشتر فعالیت‌های میان‌رشته‌ای و تحولات در مرزهای رشته‌ها و دپارتمان‌ها، نه به طور رسمی و با نام میان‌رشتگی، بلکه در عمل و در ساختارهای در سایه رخ می‌دهد.\r\n• یادگیری مساله محور (POL): به معنای شیوه‌ای از یادگیری دانش‌جو محور است که تمرکز بر حل مساله توسط کار گروهی، رجوع به دانسته‌ها و ارائه‌ی استراتژی‌های حل مساله توسط کار گروهی است و استاد در اینجا تنها نقش راهنما دارد. ریشه‌ی این سبک یادگیری به دانشکده‌های پزشکی بازمی‌گردد.\r\nتاریخچه و زمینه عینی و فلسفی\r\nزمینه و فلسفه طرح «میان‌رشتگی»، بیش از هر چیز واقعیت زیست بشر بوده است. این که مسائل و مشکلاتی که با رشد و پیشرفت دانش و تکنولوژی بشر روی زمین ایجاد شده است به قدری گسترده هستند که دیگر آن دسته‌بندی سنتی از رشته‌ها قادر به پاسخگویی به این مسائل نیستند. در واقع تغییر در چهره زندگی بشر در واقعیت، انتظار از دانش، دانشگاه و آموزش و پژوهش را تغییر داده است. مسائل به حدی پیچیده شده‌اند که محصور و محدود ماندن به رویکردهای روشی و نظری یک رشته، امکان دیدن ابعاد دیگر و حل مساله را از میان می‌برد.\r\nبعد دیگری از زمینه طرح میان‌رشتگی، در این مسائل نهفته است که پیچیدگی و تخصصی شدن بسیار و انباشت زیاد جزئیات هر یک از رشته‌ها، عملا منجر به این شده است که متخصصان هر رشته و گرایش جزئی از رشته، بیش از حد سر در همان تک بعدی فرو ببرند که تخصص دارند. در نتیجه از یک نگاه کل‌گراتر نسبت به موضوع مورد مطالعه محروم شوند. در واقع، گسترش دانش بشر در هر کدام از رشته‌ها، در عین فواید و برکاتی که داشته است، خطر تقلیل‌گرایی را افزایش داده است. همین مساله است که امروزه می‌بینیم مسائلی مانند مسائل زیست‌محیطی به یکی از مهم‌ترین و بحرانی‌ترین نگرانی‌های بشر تبدیل شده است. عمیق تخریب محیط زیست را می‌توان حاصل همین نگاه‌های محدود و تک بعدی نیز دانست.\r\nوجه دیگری از زمینه طرح میان‌رشته‌ها، مبانی نظری آن بوده است. مبانی نظری میان رشته‌‌ای را می‌توان در طرح نظریات فلسفی مانند پراگماتیسم، نظریه‌ سیستم‌های پیچیده ، نظریه پیچیدگی و نظریه آشوب دید. کلیت این سه نظریه اخیر را می‌توان در این خلاصه کرد که جهان شناخت بسیار پیچیده و به هم پیوسته است و هر تغییرجزئی می تواند به تغییرات بزرگ در نقاط دیگر منتهی شود. رابطه خطی و علی و معلولی ساده نفی می شود و واقعیت چند لایه و پر از تضاد در نظر گرفته می شود. نظریه آشوب مثلا در تفکر سیستمی به همگرایی و وحدت دانش و مهارت ها و شاخه های علوم منجر شده است.\r\nدر ادامه، به بررسی تاریخچه و روند تکامل این رویکرد در جهان و ایران می‌پردازیم.\r\nتاریخچه در جهان\r\nخورسندی طاسکوه، هفت دوره را برای روند رشد «میان‌رشته‌ای» در جهان برشمرده است که در ادامه به این موارد به طور خلاصه و با مراجعه به اطلاعات سایر منابع این هفت دوره را نقل می‌کنیم:\r\n۱. دوره روشنگری: از قرن ۱۷ تا آغاز قرن ۲۰ است. این دوره اوج رشتگی و باب شدن مدارک دانشگاهی بوده است.\r\n۲. جنبش عمومی آموزشی: در این دوره که می‌توان آن را از سال ۱۹۰۰ تا ۱۹۴۰ دانست با ترویج فلسفه‌هایی ماند پراگماتیسم و پوزیتیویسم، علوم انسانی به شدت کمی گرا باب می شود. در این دوره، متاثر از پیدایش مسائل اجتماعی ناشی ار افزایش شهرنشینی و جرائم اندکی توجه به «میان‌رشتگی» آغاز می‌شود. به علاوه، از هیبت کلان رشته هایی ماند فلسفه و الهیات نیز کاسته شده و مطالعات و تحقیقات علوم اجتماعی رشد و گسترش می‌یابد. دو واقعه، یعنی تاسیس «شورای پژوهش علوم اجتماعی» در سال ۱۹۲۳ که هدف آن مطالعه روی مسائل اجتماعی در دو سطح ملی آمریکا و بین المللی بود و ایجاد رشته های ترکیبی مثل روان شناسی اجتماعی نیز مقدمه‌هایی برای تغییر رویکرد به دانش در این دوره است. همین زمینه‌ها منجر به این شد که واژه «بین‌رشته‌ای» برای نخستین بار توسط همین شورا، یعنی «شورای پژوهش علوم اجتماعی» به کار برده شود.\r\n۴. دوره رشد همگانی: میان رشته‌ای در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ تکوین و گسترش میابد یکی از وقایع مهم در این دوره، جنگ جهانی دوم و عواقب و مسائل ناشی از آن است که نیاز به علوم ترکیبی را بیشت می‌کند. برخی نظریه‌ها نیز شکل می‌گیرد که به عنوان پایه‌هایی به رشد این علوم کمک می‌کند. مانند نظریه سیستم‌های عمومی و سازنده‌گرایی\r\n۵. دوره تغییرات آموزشی: در این دوره که دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی را در بر می‌گیرد، «سازمان همکاری و توسعه اقتصاد»، میان رشتگی را به عنوان یک مفهوم علمی مستند می سازد.این دوره که اوج جنبش‌های دانشجویی رادیکال و اعتراضی در اروپا و آمریکا نیز هست، منجر به این می‌شود که گفتمان میان رشته‌ای دریچه‌ای برای صعود به آینده تلقی می شود.\r\n۵. دوره اصلاحات در برنامه درسی: اوایل دهه ۸۰، سرعت رشد و گسترش میان‌رشته‌ای‌ها بسیار زیاد می‌شود و نوعی بازنگری در برنامه های درسی خصوصا کارشناسی رخ می‌دهد. تمرکز بر تقویت قوه استدلال، پرورش تفکر انتقادی دانشجویان و ایجاد مهارت های ارتباطی بیشتر می‌شود. در اواسط دهه ۸۰ و پس از پشت سر گذاشتن رویکردهای رادیکال دهه ۷۰، مطالعات میان‌رشته‌ای به سوی جریان لیبرال سوق پیدا می‌کند.\r\n۶. جهش‌های گونه شناختی: دهه ۹۰ را باید نقطه عطفی در این جریان دانست چرا که فرارشتگی و گرایش به فرارشتگی رخ می‌دهد. دراین دوره رشته‌های علوم اجتماعی مانند جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و اقتصاد، با حوزه مختلف علوم انسانی مانند تاریخ و فلسفه و اخلاق وارد گفتگو شدند.\r\n۷. گسترش مطلوبیت و پیدایش چالش‌ها: در دهه‌ها اخیر، با گسترش پذیرفته شدن این رویکرد، به تدریج چالش‌ها و مسائل آن نیز در حال آشکار شدن است.\r\nتاریخچه در ایران\r\nبا توجه به اهداف برنامه‌های توسعه کشور(بند «د» ماده ۴۹ قانون برنامه چهارم توسعه و بند«الف» لایحه برنامه پنجم توسعه) گسترش طراحی میان‌رشته‌‌ای‌ها در دستور کار قرار گرفته است. با این وجود بر خلاف سابقه حدودا صد ساله‌ی میان‌رشتگی در جهان، سابقه پرداختن به این حوزه در ایران نهایتا به یک دهه می‌‌رسد. رضا مهدی ، تاریخچه میان‌رشته‌ای‌ها را در آموزش عالی ایران را به این نحو دسته‌بندی کرده است:\r\nالف) شروع انقلاب فرهنگی پس از پیروزی انقلاب اسلامی که در این دوره تلاش بر این بوده که علوم غربی موجود در دانشگاه‌های کشور به نحوی با علوم اسلامی با راهکارهایی شبیه ایجاد میان‌رشته‌ای‌ها، ترکیب شده و رشته‌های علمی جدیدی برای پاسخگویی به نیازهای جامعه اسلامی بوجود آید. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در مجموع چنین ایده‌ای چندان موفق نبوده و دانشگاهها همچنان به روند گذشته خود )قبل از انقلاب اسلامی( ادامه داده‌اند. البته، برخی صاحب نظران نظیر )حس نخانی، ۱۳۸۹ : ۴۴ ) متعقدند که دانشگاه امام صادق)ع( در سال ۱۳۶۱ با شش دانشکده با روش ایجاد رشته‌ها و علوم میان‌رشته‌ای )تلفیق علوم انسانی غیر اسلامی با علوم انسانی اسلامی ( تأسیس شده و عملکرد مناسبی داشته است.\r\nب) پس از شکل‌گیری ایده گسترش دانش میان‌رشته‌ای در محافل علمی ایران و پیشنهاد و تصویب آن در برنامه چهارم توسعه، طرح تأسیس رشته‌های میان‌رشته‌ای در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (۱۳۸۵)، به عنوان یک راهبرد مورد توجه قرار گرفت. در این طرح بر اساس خواست وزارت علوم، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی حدود ۲۲۹ میان‌رشته‌ای طراحی و به شورای گسترش آموزش عالی برای تصویب و ابلاغ به دانشگاه‌ها ارائه کرده است.(۱۳۸۹) بررسی‌ها نشان می‌دهد علی‌ رغم تلاش‌های مستمر وزارت علوم دانشگاه‌ها استقبال چندانی از این رشته‌ها نکرده و در عمل، میان‌رشته‌ای‌های طراحی شده در برنامه‌های آموزشی و درسی دانشگاه‌ها به کار گرفته نشده است.\r\nوی در مرحله آخر، رابطه میان دانشگاه، صنعت و جامعه را چندان کارامد و مثبت ارزیابی نمی‌کند و با توجه به اینکه کارکرد اصلی میان‌رشته‌ای‌ها را پاسخ به نیازها جامعه و صنعت می‌داند، رشد و توسعه میان‌رشته‌ای‌ها در ایران را چندان محسوس ارزیابی نمی‌کند.\r\nمیان‌رشته‌‌ای‌های طراحی شده توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم\r\nپژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، طی یک برنامه چهار ساله و در یک فرایند علمی و پژوهشی به کمک متخصصان و صاحبنظران حوزه‌های گوناگون، اقدام به طراحی و تدوین بیش از ۲۲۰ میان‌رشته‌ای کرد. برای تدوین نام و محتوای رشته‌های میان‌رشته‌ای کمیته‌ای تشکیل شد و ابتدا از دستگاه‌های اداری و اجرایی در مورد نیازهایشان نظرخواهی و پس از تدوین و ارزیابی علمی آنها به اساتید و پژوهشگران برجسته کشور واگذار شد.\r\nدر ادامه فهرست میان‌رشته‌ای‌های طراحی شده آمده است:\r\n\r\nآموزش زیست‌شناسی\r\nآموزش علوم قرآن و حدیث\r\nآموزش فنی و حرفه‌ای\r\nآموزش علوم\r\nآموزش ریاضی\r\nآموزش مهندسی\r\nاداره دولت و حکومت\r\nاندیشة سیاسی در ادبیات فارسی\r\nاندیشة سیاسی در ایران باستان\r\nاندیشة سیاسی در ایران جدید\r\nاندیشة سیاسی در قرآن و سنت\r\nاندیشه سیاسی مسلمانان\r\nاخلاق حرفه‌ای\r\nاصول فقه و هرمنوتیک تطبیقی\r\nادبیات تطبیقی فارسی\r\nادبیات عرفانی\r\nادبیات کودک\r\nادبیات معاصر\r\nآموزش زبان فارسی\r\nاقتصاد هنر\r\nآموزش هنر کودک\r\nاقتصاد اسلامی\r\nاقتصاد زمین\r\nاقتصاد زمین و مسکن\r\nاقتصاد علم و دانش\r\nاقتصاد فناوری اطلاعات و ارتباطات\r\nاقتصاد کار\r\nاقتصاد مالی\r\nاقتصاد منطقه‌ای\r\nاقتصاد نفت و گاز\r\nاقتصاد و فناوری اطلاعات\r\nاقتصاد و مالیه محاسباتی\r\nاقتصاد سیاسی\r\nارتباطات سیاسی\r\nاحیاء وترمیم سنتی نسخه‌های خطی ایرانی- اسلامی\r\nباستان شناسی هنر\r\n.برنامه‌ریزی توسعه سرزمینی\r\nبرنامه‌ریزی و سیاستگذاری منطقه‌ای\r\nپژوهشگری علوم سیاسی\r\nپژوهشگری زن و خانواده\r\nتاریخ و فرهنگ شیعه\r\nتاریخ تمدن اسلام و ایران\r\nتاریخ تعلیم و تربیت در فرهنگ وتمدن اسلامی\r\nتاریخ علم جغرافیا در جهان اسلام\r\nتاریخ نشانه‌شناسی در جهان اسلام\r\nتاریخ زبان‌شناسی در جهان اسلام\r\nترویج علم\r\nتطبیق زبان فارسی با دیگر زبان‌ها\r\nتصویرسازی کودک و نوجوان\r\nتفکر انتقادی و خلاق\r\nجامعه‌شناسی سیاسی در ادبیات فارسی\r\nجرم‌یابی\r\nجرم‌شناسی\r\nجنبش‌های نو پدید دینی\r\nجامعه‌شناسی هنر\r\nجامعه‌شناسی پزشکی\r\nجامعه‌شناسی فرهنگی\r\nجغرافیای اقتصادی\r\nجامعه‌شناسی ادبیات\r\nجامعه‌شناسی تاریخی\r\nجامعه‌شناسی علم\r\nجامعه‌شناسی شهری\r\nفلسفه و نظریه هنر\r\nجغرافیای اقتصادی\r\nجامعه‌شناسی ایران\r\nحقوق هنری و ادبی\r\nحکمت هنر شرق\r\nحقوق بازرگانی\r\nحقوق اساسی تطبیقی\r\nحقوق شهروندی\r\nحقوق مالیاتی\r\nحقوق و سرمایه‌گذاری خارجی\r\nحقوق نفت و گاز\r\nحقوق هوا و فضا\r\nحقوق و توسعه\r\nحقوق و مدیریت\r\nحقوق ورزش\r\nحقوق رسانه\r\nحقوق کار و تآمین اجتماعی\r\nحقوق کیفری بین‌الملل\r\nحقوق گمرکی\r\nحقوق مالی\r\nحقوق دریایی\r\nحقوق اقتصادی بین‌الملل\r\nحقوق امنیت ملی\r\nحقوق انر‍ژی\r\nحقوق بانکی و خدمات مالی\r\nحقوق بیمه\r\nحقوق پزشکی\r\nحقوق تجارت بین‌المللی\r\nحقوق تجارت خارجی\r\nحقوق حل و فصل اختلافات تجاری\r\nحقوق فناوری اطلاعات و ارتباطات\r\nحقوق حمل‌ و نقل\r\nحقوق انتخابات\r\nحکومت و مدیریت توسعه\r\nحکومت و آینده‌پژوهی\r\nحکومت و سیستم‌های اجتماعی\r\nحکمت متعالیه (دکتری)\r\nخانواده‌پژوهی\r\nدین‌پژوهی\r\nدین و دنیای جدید\r\nدایره‌المعارف‌نگاری و فرهنگ‌نویسی\r\nروانشناسی خانواده\r\nروانشناسی و دین\r\nروانشناسی حقوقی\r\nروانشناسی اعتیاد\r\nرفتارشناسی سیاسی\r\nزبان دین\r\nزبان فارسی\r\nزبان و ادبیات عامه\r\nزبان و ادبیات کاربردی\r\nزبان‌شناسی تربیتی\r\nزبان‌شناسی بالینی\r\nزبان‌شناسی رایانشی\r\nزبان‌شناسی کاربردی\r\nسیاستگذاری اجتماعی\r\nسرمایه‌گذاری محاسباتی\r\nسیاستگذاری فرهنگ اقتصاد\r\nسیاستگذاری خارجی\r\nسلامت اجتماعی\r\nصلح‌شناسی\r\nطراحی گرافیک محیطی\r\nعلم، تکنولوژی و جامعه\r\nعلم‌سنجی\r\nعلوم ارتباطات هنری\r\nعلم مدیریت\r\nعلم و دین\r\nعدالت کیفری\r\nفناوری اطلاعات و سیاست\r\nفلسفه و نظریه کلی حقوق\r\nفلسفه دین\r\nفقه هنری\r\nفلسفه ، اقتصاد و سیاست\r\nفلسفة تطبیقی\r\nفلسفه و نظریه ادبی\r\nفلسفه و جامعه‌شناسی ارتباطات\r\nفلسفه و نظریه هنر\r\nفلسفه برای کودکان\r\nفلسفه و تکنولوژی\r\nفلسفه و عرفان\r\nفلسفه و علوم اجتماعی\r\nفلسفه و علوم پزشکی\r\nفلسفه و علوم شناختی\r\nفلسفه و مبانی توسعه\r\nفلسفه و علوم رایانه‌ای\r\nفلسفه تحلیل زبانی\r\nفلسفه و مبانی متافیزیک علم\r\nفلسفه و مطالعات شهری\r\nفلسفه و سنخ‌شناسی انسانی\r\nفرهنگ‌پژوهی\r\nقرآن و هرمنوتیک\r\nکتابت وکتاب‌آرایی ایرانی- اسلامی\r\nگویش‌های محلی\r\nمصورنگاری سنتی\r\nمتافیزیک\r\nمعرفت‌شناسی\r\nمنطق فهم دین\r\nمعنای زندگی\r\nمدیریت عالی بانکداری\r\nمدیریت برنامه‌ریزی هنری\r\nمطالعات آرشیوی\r\nمهندسی مواد هنر ایرانی\r\nموسیقی‌شناسی قومی\r\nمدیریت نانوفناوری\r\nمدیریت نوآوری\r\nمدیریت هوانوردی\r\nمطالعات امور شهری\r\nمدیریت دانش\r\nمدیریت روابط کار\r\nمدیریت زیست‌فناوری\r\nمدیریت سازمان‌های مردم‌نهاد\r\nمدیریت سرمایه‌گذاری\r\nمدیریت سیستم‌های اطلاعاتی در اقتصاد\r\nمدیریت صنایع نانو\r\nمدیریت قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز\r\nمدیریت منابع آب\r\nمدیریت مهندسی\r\nمدیریت امور شوراها\r\nمدیریت انرژی‌های نو\r\nمدیریت پژوهش\r\nمدیریت پسماندها\r\nمدیریت توسعه ارتباطات و ترابری ملی\r\nمدیریت ارتباط با مشتری\r\nمدیریت امور شهری\r\nمطالعات برنامه درسی\r\nمطالعات حقوق زن و خانواده\r\nمطالعات حقوقی – اجتماعی\r\nمدیریت روابط دیپلماتیک\r\nمطالعات آمریکای لاتین\r\nمطالعات تطبیقی در سیاست\r\nمطالعات ژاپن\r\nمطالعات شهر و جهانی شدن\r\nمطالعات عراق\r\nمطالعات عربستان سعودی\r\nمطالعات فلسطین\r\nمطالعات کانادا\r\nمطالعات کره\r\nمطالعات مالزی\r\nمطالعات مصر\r\nمطالعات هند\r\nمطالعات یونان\r\nمطالعات پاکستان\r\nمطالعات ترکیه\r\nمطالعات تطبیقی تحلیلی حکومت‌ها\r\nمطالعات جهانی شدن\r\nمطالعات چین\r\nمطالعات اندونزی\r\nمطالعات ایتالیا\r\nمطالعات امنیتی\r\nمدیریت و برنامه‌ریزی سیاسی\r\nمطالعات اسپانیا\r\nمطالعات اسرائیل\r\nمطالعات آفریقای جنوبی\r\nمطالعات آلمان\r\nمطالعات توسعه سیاسی ایران\r\nمدیریت امور فرهنگی (مدیریت اوقات فراغت)\r\nمنطق\r\nنسخه‌پژوهی\r\nنسخ‌شناسی هنری کتب خطی ایرانی اسلامی\r\nنظام‌های سیاسی مقایسه‌ای\r\nویراستاری\r\nهنر تطبیقی.\r\nاگرچه برخی از این میان‌رشته‌ای ها در مراکز آموزش عالی کشور به کار بسته شد، اما در عمل بسیاری از این میان‌رشته‌ای‌ها به مرحله عمل و تدریس و آموزش نرسید.\r\nمراکز آموزشی و پژوهشی میان‌رشته‌ای\r\nمراکز آموزشی و پژوهشی متعددی در دنیا اکنون میان‌رشته‌ای‌ها را در حوزه آموزش و پژوهش در دستور کار خود قرار داده‌اند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین‌ آن‌ها ابتدا در ایران و سپس خارج از ایران اشاره می‌کنیم:\r\nمراکز آموزشی و پژوهشی داخلی\r\nبا توجه به وضعیتی که بالا در خصوص وضعیت میان‌رشته‌ای‌ها در ایران ترسیم شد، در ایران بر خلاف کشورهای اروپایی و آمریکایی که مراکز و انجمن‌های بسیاری به طور خاص دغدغه‌‌ی میان‌رشته‌ای را دنبال می‌کنند، در ایران چنین چیزی مشاهده نمی‌شود. با این وجود به برخی مراکز پژوهشی و آموزشی که بخشی از کار خود به میان‌رشته‌ای‌ها اختصاص داده‌اند اشاره می‌کنیم:\r\n۱. پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم: این پژوهشکده، از نخستین مراکزی است که از سال ۸۴ مساله میان‌رشته‌ای‌ها را در دستور کار مطالعه و پژوهش قرار داد که طراحی میان‌رشته‌ای‌ها، انتشار فصلنامه و کتب تالیف و ترجمه در این زمینه از جمله فعالیت‌های آن است. می‌توان گفت که در زمینه‌ مطالعات مربوط به طراحی و برنامه‌ریزی میان‌رشته‌ای در آموزش عالی، این پژوهشکده بیشترین حجم تولید محتوا را داشته است. فعالیت‌های این پژوهشکده را در زمینه مطالعات میان‌رشته‌ای می‌توان در دو شاخه خلاصه کرد: شناخت ماهیت و ابعاد مطالعات میان‌رشته‌ای توسط مراجعه به صاحبنظران، انجام پژوهش‌ها، تالیف و ترجمه کتب و انتشار فصلنامه تخصصی و دوم طراحی و تدوین میان‌رشته‌ای‌ها برای مراکز آموزشی کشور. (لیست میان‌رشته‌ای‌های طراحی شده در لینک مربوطه آمده است.) در حال حاضر آقای دکتر نبوی مدیر گروه میان‌رشته‌ای پژوهشکده هستند.\r\n۲. پژوهشکده مطالعات میان‌رشته‌ای فرهنگ‌پژوهی دانشگاه علامه‌طباطبایی: این پژوهشکده یک پژوهشکده دولتی است که موارد زیر در اساسنامه آن به عنوان اهداف تاسبس و فعالیت طرح شده است: «کمک به ترویج نگرش های بین رشته ای و ارتقای مطالعات و تحقیقات بین رشته ای به منظور شناسی و شناساندن مطالعات میان رشته ای در حوزه فرهنگ، کمک به تقویت پیوند کارآمد بین رشته های مختلف علوم انسانی و اجتماعی در حوزه های فرهنگی و یافتن روش های جدید، فراهم آوردن زمینه های مناسب تحقیق مرتبط با رشته های مختلف علوم انسانی در حوزه های میان فرهنگی و تربیت پژوهشگران چند رشته ای به طور همزمان، بستر سازی ، اشاعه و تولیت تعاملات بین رشته ای مختلف روان شناسی میان فرهنگی، مطالعات میان رشته ای جهت ترویج فرهنگ اسلامی –ایرانی و تلاش برای شناخت ابعاد آن ، راه اندازی رشته های میان رشته‌ای مسأله محور و تقاظا محور و پاسخگو به نیاز جامعه و دولت، کمک به ارتقای تعاملات و تحقیقات میان رشته ای در قلمرو فرهنگ سیاسی ، حقوق فرهنگی، تقویت مبانی تبیینی و روش شناسی مطالعات میان رشته ای حوزه تطبیقی فرهنگ، فرهنگ سازی در عرصه مطالعات و تحقیقات میان رشته‌ای و تلاش برای رسیدن به زبان مشترک بین رشته های مختلف علوم انسانی برای اشاعه فرهنگ».\r\n۳. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی: «مطالعات فرهنگی» از جمله حوزه‌های میان‌رشته‌ای شناخته شده در جهان است که این پژوهشگاه به آن اختصاص دارد. از جمله فعالیت‌های این پژوهشگاه انتشار یک دو فصلنامه میان‌رشته‌ای نیز می‌باشد.\r\n۴. پژوهشکده مطالعات میان‌فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی: در این مورد نیز مانند پژوهشکده تاریخ اسلام اگرچه به طور مستقیم به «میان‌رشته‌ای» اشاره نشده است، اما با عنوان «مطالعات میان‌فرهنگی» و پیوند مطالعات میان‌فرهنگی با مطالعات میان‌رشته‌ای، می‌توان به روشنی دریافت که دغدغه موسسان، ایجاد فضایی برای انجام مطالعات میان‌رشته‌ای نیز بوده است.\r\n۵. هسته مطالعات میان‌رشته‌ای در آموزش عالی: این مرکز با هدف انجام پژوهش‌های بین رشته‌ای راجع به مسايل و مشكلات آموزش عالي و ايجاد تعامل های علمی پژوهشی در دانشكده علوم تربيتي و روان شناسي دانشگاه شهيد بهشتي در سال ۱۳۸۸ تشكيل شده است و در این زمینه فعالیت‌های پژوهشی انجام می‌دهد.\r\n۶. پژوهشکده مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم: این پژوهشکده هنوز تاسبس نشده است اما قرار است در سال ۹۴ آغاز به کار کند. هدف این پژوهش تقویت نگاه چند رشته‌ای در مطالعات قرآنی است.\r\nبرخی مراکز پژوهشی نیز هستند که اگرچه در عنوانشان میان‌رشته‌ای ذکر نشده است، اما یا ماهیتی میان‌رشته‌ای دارند و یا فعالیت‌های میان‌رشته‌ای در خور توجهی انجام داده‌اند. از جمله:\r\n۷. پژوهشکده تاریخ اسلام : اگرچه در عنوان این پژوهشکده به طور مستقیم به مساله «میان رشته‌ای» اشاره نشده است، اما فعالیت‌های متعددی را در زمینه‌ی مطالعات میان‌رشته‌ای انجام داده است. از جمله می‌توان به انتشار کتاب «مجموعه مقالات همایش تاریخ و همکاری‌های میان رشته‌ای»، برگزاری همایش رونمایی و نقد و بررسی آن، برگزاری همایش «روش‌شناسی مطالعات تاریخی و رهیافت‌های بینارشته‌ای»، همایش «تاریخ و مطالعات میان‌رشته‌ای» و … اشاره کرد.\r\n۸. مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی : در معرفی این مرکز تحقیقاتی در وب‌سایت آن اینگونه آمده است که : « اخلاق پزشكی دانش و حرفه ای ميان‌رشته ای است که به بررسی مسائل ارزشی و اخلاقی پزشکی همچون رضايت آگاهانه، رازداری، روش های نوين باروری، اتانازی، پيوند عضو، مهندسی ژنتيک و … می پردازد. دستيابی به پاسخ های روشن و درست به اين سوالات، نياز به مطالعات ميان‌رشته‌ای و با مشارکت گروه های علمی مختلفی چون پزشکی، فلسفه، الهيات، حقوق و …دارد».\r\n۹. انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری : این انجمن به فعالیت‌های پژوهشی، برگزاری سخنرانی‌ها و انتشار فصلنامه در حوزه رابطه میان علوم گوناگون و فناوری امروزین بشر با مسائل اخلاقی می‌پردازد.\r\nعلاوه بر این‌ موسسات پژوهشی، در بسیاری دانشگاه‌های کشور به عنوان مراکز آموزشی متولی میان‌رشته‌ای‌ها، از جمله دانشگاه تهران، تربیت مدرس، علامه‌طباطبایی، شیراز، علوم و تحقیقات و … برخی از میان‌رشته‌ای‌های به تصویب رسیده تدریس می‌شود. به طور مثال، به گفته معاون آموزشی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۵ درصد از میان‌رشته‌ای‌های کشور در این واحد تدریس می‌شود. یا در دانشگاه شیراز به طور سالیانه مدرسه تابستانی علوم بین رشته‌ای برگزار می‌شود. به طور کلی می‌توان گفت اکنون در اکثر دانشگاه‌های کشور می‌توان نشانی از برخی میان‌رشته‌ای‌ها را مشاهده کرد.\r\nمراکز آموزشی و پژوهشی خارجی\r\nبسیاری مراکز آموزشی و پژوهشی در دنیا، خصوصا در هفتاد سال اخیر و در کشورهای آمریکای شمالی و کانادا به طور جدی به میان‌رشته‌ای‌ها پرداخته‌اند. انجام پژوهش‌های میان‌رشته‌ای توسط تیم‌های پژوهشی، انتشار کتب و تالیفاتی در خصوص چیستی و چگونگی میان‌رشته‌ای‌ها، تاسیس کالج‌ها و دپارتمان‌های میان‌رشته‌ای در دانشگاه‌های معتبر و … از جمله فعالیت‌های این مراکز است. در ادامه به برخی از مهم‌ترین مراکز می‌پردازیم. (در معرفی هر کدام که وب‌سایتی مخصوص تولید و توزیع محتوای مربوط به میان‌رشته‌ای داشته باشند، آدرس وب‌سایت مربوطه نیز آورده شده است).:\r\n۱. انجمن مطالعات میان‌رشته‌ای (AIS) : این انجمن در سال ۱۹۷۹ در آمریکا تاسیس شده است و یکی از مهم‌ترین مراکز مربوط به مطالعات میان‌رشته‌ای است که علاوه بر انتشار کتب و ژورنال تخصصی در این حوزه، دوره‌های آموزشی و سرفصل‌هایی برای دانشجویان متقاضی طراحی کرده است. وب‌سایت این انجمن اکنون یکی از مهم‌ترین منابع برای آگاهی از کلیات و وضعیت میان‌رشته‌ای است.\r\n۲. کالج مطالعات میان‌رشته‌ای فیرهیون : این کالج که وابسته به دانشگاه واشنگتن غربی است، از سال ۱۹۶۷ در زمینه تربیت دانشجویان دوران کارشناسی در حوزه میان‌رشته‌ای فعالیت می‌کند و از با سابقه‌ترین ترین مراکز علمی این حوزه است.\r\n۳. انجمن مطالعات آمریکا (ASA): یکی از قدیمی‌ترین سازمان‌های مربوط به مطالعات میان‌رشته‌ای است که در سال ۱۹۵۱ در آمریکا تاسیس شده است. وب‌سایت این انجمن نیز مواد سودمندی را برای علاقه‌مندان به این حوزه در اختیار کاربران قرار می‌دهد.\r\n۴. مرکز مطالعات شهری و منطقه‌ای دانشگاه کارولینای شمالی: این مرکز در سال ۱۹۵۷ بنیان‌گذاری شده است و در نوع خود یکی از قدیمی‌ترین مراکز انجام پژوهش‌های کاربردی میان‌رشته‌ای در حوزه مطالعات شهری است که پژوهش‌هایی را در زمینه‌های توسعه‌ی اقتصادی، حفاظت از محیط زیست، توسعه ی اجتماعی و مسکن، فقر، عدالت، توسعه ی پایدار و … انجام داده است.\r\n۵. انجمن ملی مطالعات زنان (NWSA) : این انجمن در سال ۱۹۷۷ بنیان نهاده شده است و به انجام مطالعات میان‌رشته‌ای در زمینه زنان و فمینیسم اختصاص دارد. وب‌سایت این انجمن نیز کاربران را در جریان آخرین اخبار مربوط به کنفرانس‌های علمی، مراکز و گروه‌های پژوهشی مربوطه قرار می‌دهد.\r\n۶. مدرسه عالی اجتماعی و برنامه‌ریزی منطقه‌ای : این موسسه نیز یکی از اولین موسساتی بوده است که برنامه آموزش میان‌رشته‌ای را در دستور کار خود قرار داده است. جدیدترین دانشکده میان‌رشته‌ای این دانشگاه دانشکده مطالعات میان‌رشته‌ای بوده است که در سال ۲۰۰۷ آغاز به کار کرده است.\r\n۷. مرکز مطالعات میان‌رشته‌ای نظریه فرهنگی و اجتماعی (CISSCT) : این مرکز که متعلق به دانشگاه “DUKE”است در سال ۱۹۹۰ تاسیس شده است و از آن زمان به مطالعات تلفیقی میان علوم انسانی و اجتماعی با علوم طبیعی و حوزه‌های گوناگون علوم اجتماعی و فرهنگی مانند فلسفه، هنر، تاریخ، زبان‌شناسی و ادبیات می‌پردازد و در این حوزه فعالیت‌های گوناگونی انجام می‌دهد؛ از جمله برنامه‌های آموزشی، برگزاری کنفرانس‌ها و انتشار منابع .\r\n۸. مرکز مطالعات تلفیقی در علوم اجتماعی دانشگاه میشیگان (ISS) : دانشجویانی که در زمینه مطالعات میان‌رشته‌ای در این مرکز تحصیل می‌کنند همزنا در ۴۰ حوزه مختلف از جمله سلامت و جامعه، سرمایه انسانی و جامعه، مطالعات بین‌المللی و … مشغول به تحصیل می‌شوند.\r\n۹. مرکز مطالعه‌ی میان‌رشتگی (CSID) : این مرکز که وابسته به دانشگاه تگزاس شمالی است، به طور خاص بر خود مساله «میان‌رشتگی» تمرکز دارد. بسیاری مراکز مربوط به میان‌رشته‌ای بر چند حوزه مشخص میان‌رشته‌ای می‌پردازند اما ویژگی خاص این مرکز این است که با ماهیت و چگونگی میان‌رشتگی سر و کار دارد.\r\n۱۰. موسسه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی و اجتماعی(IISHSS) : این موسسه که بخشی از «انجمن علم معاصر» در نیویورک و حاصل همکاری مشترک چند مرکز و دانشگاه از جمله دانشگاه وین است، در زمینه مطالعات میان‌رشته‌ای در این علوم فعالیت‌های متعددی از جمله انتشار منابع و ادبیات می‌پردازد.\r\n۱۱. مرکز پژوهش‌های میان‌رشته‌ای هنرها و زبان‌ها (CIDRAL): این مرکز که وابسته به دانشگاه منچستر است، به طور مشخص در حوزه پژوهش‌های میان‌رشتگی و تربیت پژوهشگران تحصیلات تکمیلی فعالیت می‌کند.\r\n۱۲. موسسه مطالعات میان‌رشته‌ای (IIS) : این موسسه که متعلق به کشور کاناداست ۶ برنامه میان‌رشته‌ای را ارائه می‌دهد: مطالعات کودکان، حقوق بشر، مطالعات‌میان‌رشته‌ای جهت دار(واحدها به انتخاب دانشجویان)، مطالعات ناتوانی‌های جسمی، مطالعات آمریکای لاتین، مطالعات جنسیت.\r\n۱۳. مراکز مطالعات شهری: مطالعات شهری از جمله میان‌رشته‌ای‌های قدیمی و مهم هستند که مراکز متعدد پژوهشی در زمینه آن فعالیت می‌کنند. علاوه بر مرکز مربوط به دانشگاه کارولینای شمالی که به عنوان یکی از اولین این مراکز بالا به آن اشاره شد، این مراکز نیز در این حوزه میان‌رشته‌ای فعالیت می‌کنند: «موسسه مطالعات شهری استرالیا»، «موسسه پژوهش شهری کایندر»، «مرکز مطالعات شهری دانشگاه ایالت وین»، «مرکز مطالعات شهری دانشگاه ایالتی پرتلند»، «مرکز مطالعات شهری دانشگاه بوفالو»، «مدرسه موضوعات شهری و عمومی»، «گروه برنامه‌ریزی و مطالعات شهری ام آی تی»، «موسسه مطالعات شهری لوئیس ویل» و …\r\n۱۴. مراکز پژوهشی دانشگاه ملبورن: دانشگاه ملبورن استرالیا تعداد زیادی مراکز پژوهشی بینارشته‌ای تاسیس کرده است. موضوعات پژوهشی این مراکز شامل علوم انسانی و اجتماعی، مطالعات آسیا، زبان‌ها و زبان‌شناسی، حکومت و مدیریت اجرایی، کنترل بازار، مطالعات آماری و … است.\r\n۱۵. دانشگاه بریتیش کلمبیا(UBC): یکی از موفق‌ترین دانشگاه‌ها و از پیشگامان توجه به مطالعات میان‌رشته‌ای بوده است.\r\n۱۶. دانشگاه‌های کانادا: بسیاری از دانشگاه‌های کانادا برنامه‌های مستمر میان‌رشته‌ای ارائه می‌دهند. به جز دانشگاه بریتیش کلمبیا که به عنوان یکی از پیشگامان این حوزه در بالا نام برده شد؛ لینک برنامه‌های میان‌رشته‌ای این دانشگاه‌ها شامل Alberta، Greater Toronto Area، Greater Vancouver، New Brunswick ، Newfoundland، Nova Scotia، Ontario، Quebec، Saskatchewan، Waterloo Region\r\n۱۷. دانشگاه دالاس باپتیست (DBU): این دانشگاه آمریکایی در کالج علوم انسانی و اجتماعی‌اش یک برنامه میان‌رشته‌ای ارائه می‌دهد و به دانشجو و استاد اجازه می‌دهد یک برنامه میان‌رشته‌ای را «طراحی» کنند.\r\n۱۸. Appalachian State University : این دانشگاه نیز یک برنامه مطالعات میان‌رشته‌ای ارائه می‌دهد که دانشجویان می‌توانند یا از میان میان‌رشته‌ای‌های طراحی شده که شامل مطالعات اینترنت، مطالعات کار، مطالعات آمریکا، مطالعات انسانی، برنامه ریزی و سیاست محیطی است برنامه‌ای را انتخاب کنند و یا خودشان یک برنامه را طراحی کنند.\r\n۱۹. دانشگاه نیویورک (NYU) : دانشگاه نیوبورک نیز برای دوره‌های کارشناسی ارشد برنامه‌های میان‌رشته‌ای ارائه می‌دهد که طیف وسیعی از رشته‌ها را از حقوق تا پزشکی و علوم انسانی با یکدیگر ترکیب و تلفیق می‌کند.\r\n۲۰. دانشگاه ویرجینیا: این دانشگاه برنامه‌ای میان‌رشته‌ای برای درجه کارشناسی در حوزه‌های تجارت و هنرهای آزاد ارائه می‌دهد.\r\n۲۱. مدرسه مطالعات میان‌رشته‌ای دانشگاه گلاسگو : این مرکز که بخشی از کالج علوم اجتماعی دانشگاه گلاسگو اسکاتلند است، برای مقاطع کارشناسی و تحصیلات تکمیلی برنامه‌های آموزشی و پژوهشی مختلفی در زمینه مطالعات میان‌رشته‌ای ارائه می‌دهد.\r\n… و بسیاری دیگر از دانشگاه‌های اروپا و به خصوص آمریکای شمالی و کانادا که دوره‌های کارشناسی و تحصیلات تکمیلی و یا دور‌های پژوهشی در حوزه مطالعات میان رشته‌ای را ارائه می‌دهند که به برخی از موارد شاخص آن‌ها در اینجا اشاره شد.\r\nژورنال‌ها و نشریات اختصاصی\r\nیکی از منابع مهم مربوط به مطالعات میان‌رشته‌ای ژورنال‌های اختصاصی این حوزه هستند. مقصود ژورنال‌ها و مجلات تخصصی است که به طور خاص بر «میان‌رشتگی» تاکید داشته‌اند و برای آن ادبیات تولید می‌کنند.\r\nنشریات داخلی\r\n۱. فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی: این فصلنامه علمی پژوهشی که به همت «پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم» منتشر می‌شود، در واقع تنها فصلنامه‌ای در ایران است که ماهیت و چگونگی «میان‌رشتگی» را به طور خاص مرکز توجه خود قرار داده است و تمام مقالات آن به این حوزه اختصاص دارد. این فصلنامه از سال ۱۳۸۸ تا کنون به صاحب امتیازی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، مدیر مسئولی محمد رضا حاتمی و سردبیری عباس منوچهری منتشر می‌شود. مدیر داخلی این نشریه آقای مرتضی بحرانی و کارشناس آن خانم سمیه پاشایی است. تمام مقالات این نشریه به طور خاص بر میان‌رشته‌ای در آموزش عالی متمرکزند از جمله این مقالات می‌توان از «رشته‌، میان‌رشته‌ و تقسیم‌بندی علوم» نوشته مرتضی بحرانی، «ارائه یک مدل الگوی تلفیق میان‌رشته‌ای در برنامه درسی» نوشته مژگان محمدی مهر و کوروش فتحی واجارگاه و یا «بازسازی ساختار میان‌رشته‌ای‌ها در آموزش عالی» نوشته نادر شهامت، حمیدرضا آراسته و … نام‌برد.\r\n۲. دوفصلنامه علمی پژوهشی مطالعات میان‌رشته‌ای در رسانه و فرهنگ: این دو فصلنامه نیز مطالعات میان‌رشته‌ای را به طور خاص در زمینه رسانه و فرهنگ مدنظر دارد و توسط «پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی» منتشر می‌شود.\r\n۳. دو فصلنامه تخصصی پژوهش‌های باستان‌شناسی و مطالعات میان‌رشته‌ای: این دو فصلنامه که نشريه مشترك جهاددانشگاهي دانشگاه تهران و موزه ملي ايران است به موضوعات میان‌رشته‌ای در حوزه مطالعات باستان‌شناختی و تلفیق آن با دیگر حوزه‌ها اختصاص دارد.\r\n۴. دوفصلنامه میان‌رشته‌ای قرآن کریم: به صاحب امتیازی جهاد دانشگاهی و مدیر مسئولی حمید صابرفرزام منتشر می‌شود و هدف آن اشاعه مطالعات میان‌رشته‌ای در حوزه قرآن‌پژوهی بوده است.\r\nنشریات دیگری نیز هستند که اگرچه در عنوان و اهداف به طور مشخص به «میان‌رشته‌ای» اشاره نکرده‌اند، اما با عنوان «مطالعات» و یا عناوین میان‌رشته‌ای، وجه میان‌رشته‌ای خود را نشان می‌دهند. از جمله این نشریات شامل:\r\n۵. مطالعات شهری : این نشریه که وابسته به دانشگاه کردستان است به مدیرمسئولی هوشمند علیزاده متخصص طراحی شهری و سردبیری فرشاد نوریان متخصص شهرسازی منتشر می‌شود. مطالعات شهری از جمله حوز‌ه‌های میان‌رشته‌ای شناخته شده در جهان است.\r\n۶. مطالعات ملی : بنا بر توضیحی که در سایت این فصلنامه داده شده است، «فصلنامه مطالعات ملی در راستای طرح و تبیین مباحث نظری و پژوهش اصیل در حوزه¬های هویت ملی، وفاق اجتماعی، انسجام و همبستگی ملی، پیوستگی تاریخی، گستره جغرافیای فرهنگ و تمدن ایرانی، تنوع فرهنگی کشور و تحقیق پیرامون مؤلفه¬های هویت ایرانی؛ از پائیز ۱۳۷۸ انتشار خود را آغاز و در تاریخ ۲۳/۱۲/۱۳۸۴ طی نامه¬ای به شماره ۷۱۳۳/۳ موفق به اخذ درجه علمی- پژوهشی از کمیسیون بررسی نشریات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شده است». با توجه به موضوعات و اهداف کلی که در این معرفی طرح شده است می‌توان وجه «میان‌رشته‌ای» این فصلنامه را دریافت.\r\n۷. اخلاق در علوم و فناوری : این نشریه علمی پژوهشی به صاحب امتیازی مركز تحقيقات اخلاق و تاريخ پزشكي، مدیرمسئولی مصطفی معین و سردبیری داریوش فرهود منتشر می‌شود و به بحث‌هایی در خصوص اخلاق در علوم، سازمان‌ها، مشاغل و … می‌پردازد و همچنین نسبت الگوهای اخلاقی را با مساله علم و فناوری در دنیای کنونی در قالب مقالات بررسی می‌کند.\r\n۸. نشریه ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی : این نشریه علمی – پژوهشی به صاحب امتیازی «باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان» و مدیر مسئولی مهدی مرجانی منتشر می‌شود. محورهای تخصصی نشریه همگی وجهی میان‌رشتگی دارند. مانند: ۱. خلاقيت و نوآوري از جنبه‏هاي روان‏شناختي، علوم شناختي، علوم تربيتي و آموزشي (خلاقيت شناسي روان‏شناختي، خلاقيت شناسي پرورشي)، ۲. خلاقيت و نوآوري از جنبه‏هاي مديريتي، سازماني و صنعتي، مديريت خلاقيت و نوآوري، ۳. خلاقيت شناسي سازماني و مديريتي ۴. روش‏ها و فنون خلاقيت و نوآوري، مهندسي خلاقيت و نوآوري، خلاقيت و نوآوري از جنبه‏هاي فرهنگي و اجتماعي (خلاقيت‌شناسي جامعه شناختي) ۵. خلاقیت شناختی جامعه‌شناختی، خلاقیت شناختی اقتصادی و … است که همگی وجهی میان‌رشته‌ای دارند.\r\n۹. فصلنامه مطالعات میان فرهنگی : این نشریه به پژوهشکده مطالعات میان فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی تعلق دارد و صاحب امتیاز آن معاونت فرهنگی و اجتماعی این دانشگاه است. نشریه دو زبان دارد؛ زبان اصلی آن فارسی و زبان دوم این نشریه انگلیسی است.\r\n\r\nژورنال‌های خارجی\r\nتعداد ژورنال‌ها و نشریات تخصصی میان‌رشته‌ای خارجی بسیار زیاد است و امکان نام بردن از تمامی آن‌ها نیست. در این‌جا نام تعدادی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین این نشریات را که محتوای میان‌رشته‌ای دارند به همراه لینک وب‌سایت آن‌ها مشاهده می‌کنیم:\r\n\r\n۱. Academic Journal of interdisciplinary studies :\r\n۲. Journal of interdisciplinary studies:\r\n۳. British journal of interdisciplinary studies:\r\n۴. Issues in Interdisciplinary Studies\r\n۵. Journal of Transdisciplinary Environmental Studies\r\n۶. boundary ۲ (vs. Social Text)\r\n۷. Critical Inquiry\r\n۸. Diacritics\r\n۹. Differences\r\n۱۰. GLQ\r\n۱۱. New Formations: A Journal of Culture/Theory/Politics\r\n۱۲. New Left Review\r\n۱۳. Public Culture\r\n۱۴. Race and Class\r\n۱۵. Social Text (vs. boundary ۲)\r\n۱۶. South Atlantic Quarterly\r\n۱۷. Theory and Event\r\n۱۸. International Journal of Humanities and Social Science (IJHSS) :\r\n۱۹. International Journal of Research in Social Sciences\r\n\r\nکتاب‌ها\r\nتالیفات بسیاری در زمینه‌ی میان‌رشته‌ای انجام شده است که مطالعه آن‌ها به درکی جامع‌تر از این مقوله کمک می‌کند. در ادامه برخی از این منابع را مشاهده می‌کنیم:\r\nکتاب‌های ترجمه و تالیف فارسی\r\n• بارکر، کریس، مطالعات فرهنگی: نظریه و عملکرد، مترجم: مهدی فرجی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تهران، ۱۳۸۸\r\n• رژکوله، ن ۱۹۹۰ آموزش دانشگاهی و مطالعات میان‌رشته‌ای، مترجم: محمدرضا دهشیری، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، تهران، ۱۳۸۸\r\n• علوی‌پور، محسن، مبانی نظری و روش‌شناسی مطالعات میان‌رشته‌ای: مجموعه مقالات، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تهران، ۱۳۸۷\r\n• لاتوکا، لیسا آر، فارست، سوزان اچ، چالش‌ها و چشم‌انداز‌های مطالعات میان‌رشته‌ای، مترجم: محسن علوی پور، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تهران، ۱۳۸۷\r\n• ونک، دومینیک، کاربردهای میان‌رشتگی: تحولات علوم، صنعت و آموزش، مترجم: توحیده ملاباشی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تهران، ۱۳۸۸\r\n• والزان، آنتونیو، میان‌رشته‌ای و موقعیت‌های یادگیری، مترجم: توحیده ملاباشی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تهران، ۱۳۸۹\r\n• طاسکوه خورسندی، علیرضا، گفتمان میان‌رشته‌ای دانش، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تهران، ۱۳۸۷